سیاست و اقتصاد | سیاست | لیبرالیسم

| «هویت: تلاش برای منزلت انسانی و سیاست اعتراض» کتاب جدید فرانسیس فوکویاما است که سپتامبر 2018 توسط انتشارات مک میلان منتشر شد و به مساله «سیاست هویت» می‌پردازد.

تصمیم گرفتن برای انتخاب یک کتاب برای مطالعه کار سختی نیست، وقتی نویسنده آن فرانسیس فوکویاما باشد. اما مرور نویسی درباره آن کتاب، به همان اندازه دشوار است. آخرین اثر نویسنده کتاب معروف «پایان تاریخ و واپسین انسان» در همان برنامه پژوهشی همیشگی او یعنی کاوش چالش‌های نظم لیبرال بین المللی قراردارد ولی او این بار ریشه تهدید جدید بر هم زننده این نظم را به جای ایدئولوژی‌های رقیب، در روانشناسی انسان جستجو می‌کند. «هویت: تلاش برای منزلت انسانی و سیاست اعتراض» کتاب جدید فرانسیس فوکویاما است که سپتامبر 2018 توسط انتشارات مک میلان منتشر شد و به مساله «سیاست هویت» می‌پردازد.

«اگر دانلد ترامپ در نوامبر 2016 در انتخابات ریاست جمهوری پیروز نمی‌شد، این کتاب نیز نوشته نمی‌شد. مانند بسیاری از آمریکایی‌ها من هم از نتیجه انتخابات شگفت زده شدم و درباره تبعات آن برای ایالات متحده و جهان نگران بودم. ریاست جمهوری ترامپ، دومین انتخابات بزرگی بود که در آن سال همه را شگفت‌زده کرد. اولین اتفاق، نتیجه همه پرسی خروج انگلستان از اتحادیه اروپا در ژانویه بود». نویسنده در دیباچه کتاب به روشنی بیان می‌کند که نگارش این کتاب تحت تاثیر چه رخدادهایی بوده است و در ادامه کتاب سعی دارد تا علت این رخدادهای تکان دهنده را تشریح کند. تلاشی که او را به مساله «سیاست هویت» می‌رساند.

سیاست هویت، یا محوریت یافتن هویت‌های قومی، نژادی، مذهبی و ملی در شکل گیری ائتلاف‌ها و صحنه‌آرایی‌های سیاسی به جای دسته‌بندی‌های احزاب سنتی چیزی است که از نظر فوکویاما لیبرال دموکراسی را در قرن بیست و یکم تهدید می‌کند. سیاست هویت، بخش بزرگی از تنش‌های سیاسی در جهان از برآمدن ملی‌گرایی سفید (نژادپرستانی که در آگوست 2017 در شارلوتسویل مخالفان ترامپ را با ماشین زیر گرفتند) تا پدیده داعش را توضیح می‌دهد. آنچه فوکویاما در هویت انجام می‌دهد، برگشت به ریشه‌های فلسفه سیاسی مدرن و واکاوی تاریخ برای فهم این مساله است که تحت چه شرایطی انسان ها ترجیح می‌هند از فردیتی که لیبرالیسم با دموکراسی و اقتصاد بازار به آن‌ها هدیه کرده است فاصله بگیرند و خود را ذیل هویت‌های جمعی تعریف کنند. این مساله آغاز پویش کتاب هویت در تاریخ فلسفه سیاسی غرب است.

“آنچه فوکویاما در هویت انجام می‌دهد، برگشت به ریشه‌های فلسفه سیاسی مدرن و واکاوی تاریخ برای فهم این مساله است که تحت چه شرایطی انسان ها ترجیح می‌هند از فردیتی که لیبرالیسم با دموکراسی و اقتصاد بازار به آن‌ها هدیه کرده است فاصله بگیرند و خود را ذیل هویت‌های جمعی تعریف کنند.“

فوکویاما برای شناخت انگیزه‌های انسان سیاسی سه اصطلاح را از جمهور افلاطون قرض می‌گیرد: تیموس، ایزوتیمیا و مگالو تیمیا. تیموس بخشی از روح انسانی است که نیاز او به شناخته شدن و منزلت انسانی توسط سایرین را ایجاد می‌کند. ایزوتیمیا منشا برابری خواهی در انسان‌هاست، اینکه انسان‌ها نمی‌توانند تفاوت در منزلت انسانی در نظر سایرین را تحمل کنند. مگالو تیمیا سائقی است که میل به برتری بر سایرین را در انسان بر می‌انگیزد. از نظر فوکویاما وضعیت بین این سه نیروی باستانی در افراد انسان در قرن بیست و یکم به گونه‌ای رقم خورده است که باعث برآمدن سیاست هویت در جای‌جای جهان شده است. او می‌گوید «تیموس محمل سیاست هویت امروز است» و «لیبرال دموکراسی های معاصر نتوانسته اند مساله تیموس را به صورت کامل حل کنند.»

صورت مساله به این شکل است: انسان‌ها به خاطر قوه تیموس انتظار دارند تا هویتشان به رسمیت شناخته شود و منزلت انسانی‌شان رعایت شود. ایزوتیمیا آن‌ها را وادار می‌کند که انتظار داشته باشند تا به اندازه سایرین از منزلت انسانی برخوردار باشند. آن‌گاه که منزلت افراد نادیده گرفته شود و تجربه نابرابری و برخورد تبعیض آمیز باعث رنجش روح آن‌ها شود، نادیده گرفته شدن و پست‌تر شناخته شدن، خشم و اعتراض نسبت به وضعیت سیاسی مستقر در جامعه را بر می‌انگیزد. اینجاست که مگالوتیمیا وارد می‌شود و افراد هویت فردی را رها می‌کنند و خود را عضوی از گروهی تعریف می‌کنند که از نظر آن‌ها برتر از سایرین است. سیاست ورزی بر مبنای چنین هویتی، میل سرکوب شده منزلت انسانی برابر را برای افراد ارضا می‌کند؛ آن‌ها در میان گروه هویتی خود بسیار منسجم و در برابر سایرین بسیار تندخو هستند. مگالو تیمیا همان چیزی است که آمریکا را متقاعد کرد تا به ترامپ رای بدهد. بررسی اتفاقاتی که باعث بازتولید این فرآیند در قرن بیست و یکم شده است موضوع ادامه کتاب فوکویاماست.

فوکویاما معتقد است اگرچه مفهوم هویت ریشه در تیموس دارد، اما صورت‌بندی این مفهوم به عنوان بنیان نظم اجتماعی در دنیای مدرن صورت گرفت. او آغازگر کاوش درباره مساله هویت در دنیای مدرن را مارتین لوتر می‌داند. مارتین لوتر اولین کسی بود که به صورت جدی درباره نسبت خود درونی فرد و نقش بیرونی که جامعه به او می‌دهد و تفکیک این دو تامل کرد. نتیجه تاملات مارتین لوتر اعلام این نظر با صدای بلند بود که آنچه اصالت دارد خود درونی فرد است و خود بیرونی او (که در آن زمان تحت حاکمیت آموزه‌های کلیسا و قواعد اخلاقی مسیحیت کاتولیک تعریف می‌شد) باید تابع و منقاد خود درونی باشد. این نتیجه‌گیری انسان شناسانه در تعارض با نظم کلیسایی اروپای قرن پانزدهم بود که خود درونی فرد را حتی در مرحله عقیده تابع قواعد یکسان کلیسایی می‌دانست و برای مطیع کردن خود درونی حتی دست به تفتیش عقاید می‌زد. این اعتراض رادیکال فلسفی، نهضت پروتستانتیزم نام گرفت و سرآغاز نظم سیاسی جدید شد.

فوکویاما تفکیک لوتری را قدم به قدم در تاریخ فلسفه غرب دنبال می‌کند. لوتر از این تفکیک مقصودی مذهبی داشت و دنبال یافتن پایه ارتباط حقیقی با خداوند بود. در قرن هجدهم میلادی، ایمانوئل کانت تفکیک لوتر را سکولاریزه می‌کند و تفسیری غیر مذهبی از آن ارایه می‌دهد. هگل مفهوم هویت و تلاش برای شناخت آن را به فلسفه تاریخ می‌آورد و اساسا پیشران تاریخ انسانی را درگیری برای شناخت خود می‌داند. فوکویاما پرداخت هگل به مساله هویت را تحت تاثیر انقلاب فرانسه می‌داند: «تعارض بزرگ زمانه هگل انقلاب فرانسه بود … هگل جوان شاهد عبور ناپلئون از شهر دانشگاهش، در بازگشت از نبرد جنا در 1806 بود و در او جهانی شدن شناخت در قالب اصول انقلاب فرانسه را مشاهده کرد. این همان صورتی بود که به اعتقاد هگل پایان تاریخ را رقم می‌زد: انقلاب فرانسه بذر ایده شناخت جهانی را نشاند و حوادث تاریخی بعدی اصول این انقلاب را به دورترین نقاط دنیا خواهد رساند». از نظر فوکویاما، لیبرال دموکراسی یا سیستمی مبتنی بر حقوق فردی و برابری انسان‌ها در برابر قانون که انسان را موجودی حائز صلاحیت اخلاقی برای اداره خود می‌دانست، در روزگار هگل توسط یک «ژنرال سوار بر اسب» به سایر کشورها تحمیل می‌شد و هگل در قامت یک فیلسوف آن را نشانه‌ای برای آغاز جهانی شدن لیبرال دموکراسی می‌دید.

فوکویاما ادامه کتاب را به بحث درباره اثرات انقلاب فرانسه در تاریخ مدرن اختصاص می‌دهد. او انقلاب‌های عربی در سال 2011 را نمونه‌هایی از گسترش الگوی انقلاب فرانسه می‌داند که در آن، محمد بوعزیزی در پی شناخت خود و اعتراض به تحقیر منزلت فردی‌اش از جانب دولتی سرکوبگر دست به خودسوزی زد و آتش انقلاب‌ها را روشن کرد. او انقلاب‌های رنگی مانند انقلاب نارنجی اوکراین در سال 2004 را که به کناره‌گیری ویکتور یانکوویچ از قدرت انجامید نیز مصداق خیزش مردمی برای لیبرال دموکراسی می‌داند: «تکانه‌های مشهود در اولین مراحل بهار عربی و انقلاب‌های رنگی، وجود هسته اخلاقی لیبرال دموکراسی (آزادی طلبی و برابری خواهی) را نشان می‌داد». با این حال، لیبرال دموکراسی تنها محصول انقلاب فرانسه نبود.

تاکید فوکویاما بر اینکه تمامی خیزش‌های تاریخ مدرن ملهم از همان روند تاریخی اصلی انقلاب فرانسه بوده است به این جا ختم می‌شود که ملی گرایی و اسلام سیاسی (دشمنان لیبرال دموکراسی) نیز مولود نیروهای آزاد شده از همان سرچشمه هستند. فوکویاما برای توضیح این ادعا، به سراغ نیچه می‌رود. خودبنیادی اخلاقی که لیبرال دموکراسی به دنیا هدیه کرد، بر این باور تکیه داشت که افراد توانایی اتخاذ تصمیم اخلاقی درست و در مرحله بالاتر، صلاحیت تعریف صحیح اخلاق را دارا هستند. حمله به توافق اخلاقی که مسیحیت در اروپا ایجاد کرده بود و دفاع از خودبنیاد بودن اخلاق، در فلسفه نیچه به اوج خودش می‌رسد: «خداوند در اثر فروریختن اعتقادات مرده بود و این مساله یک خلآ اخلاقی ایجاد کرده بود که می توانست با ارزش‌های دیگری جایگزین شود. اما نیچه، برخلاف فلاسفه اخلاق سنتی، از مرگ خداوند به خاطر وسعتی که به خودمختاری انسان می‌داد استقبال کرد. از نظر نیچه انسان‌ها نه تنها آزاد هستند تا قوانین اخلاقی را بپذیرند بلکه آزادند که آن قانون را خودشان بیافرینند».

“تاکید فوکویاما بر اینکه تمامی خیزش‌های تاریخ مدرن ملهم از همان روند تاریخی اصلی انقلاب فرانسه بوده است به این جا ختم می‌شود که ملی گرایی و اسلام سیاسی (دشمنان لیبرال دموکراسی) نیز مولود نیروهای آزاد شده از همان سرچشمه هستند.“

فوکویاما صراحتا می‌گوید این تعریف از خودمختاری اخلاقی که وجود هر گونه اخلاق مشترکی را نفی می‌کند اساسا زندگی اجتماعی را ناممکن می‌سازد. همه افراد ابر انسان مورد نظر نیچه نیستند. اکثر افراد انسانی قادر نیستند به تنهایی در اخلاقیات سابق بازنگری کنند و اخلاق جدیدی برای خودشان بیافرینند. بیشتر انسان‌ها پیرو آفریده شدند و حذف ارزش‌های مشترک آن‌ها را آزار می‌دهد و باعث ایجاد احساس ناامنی و انزوای اجتماعی در آن‌ها می‌شود. نتیجه چنین فردگرایی سخت کیشانه‌ای این شده است که افراد انسانی در سراسر دنیا به سمت هویت‌های جمعی چنگ می‌زنند تا امنیت اخلاقی را جایگزین سردرگمی کنند. بنابراین ملی‌گرایی در اروپا و اسلام‌گرایی در خاورمیانه، آنطور که فوکویاما معتقد است، نتیجه همان نیرویی است که لیبرال دموکراسی را آفرید: خودمختاری اخلاقی. اهمیت هویت در سیاست قرن بیست و یکم آنقدر زیاد است که سوسیالیسم و فلسفه‌های سیاسی چپ را به کناری نهاده است. اعتراض مردم به نابرابری به جای اینکه بستر احیای توجهات به مارکسیسم باشد، ملی‌گرایی راست را تقویت کرده است زیرا مردم نابرابری را توهینی به هویت خود می‌بینند نه یک بحران صرفا اقتصادی.

دو رویکرد متمایز در میان اقلیت‌هایی که امروز بازی سخت سیاست هویت را درون لیبرال دموکراسی‌ها به راه انداختند مشاهده می‌شود. دسته اول، به رسمیت شناخته شدن از سوی جریان غالب جامعه را دنبال می‌کنند و در تلاش اند تا از حاشیه خارج شوند. سمبل این گروه، مارتین لوتر کینگ است و چهره‌هایی مانند ویلیام باربر، یکی از رهبران انجمن ملی ارتقاء رنگین پوستان آمریکا که در انتخابات ریاست جمهوری اخیر از هیلاری کلینتون حمایت کرد شخصیت‌های امروزین این دسته هستند. گروه دوم اقلیت‌هایی هستند که راه انکار، طرد و مبارزه با لیبرال دموکراسی و اکثریت جامعه را برگزیدند. برای آن‌ها مهم نیست که توسط جریان غالب جامعه پذیرفته شوند، آن‌ها می‌خواهند صرفا و قویّا متمایز باشند. فوکویاما آشکارا بیان می‌کند که گسترش رویکرد دوم در میان اقلیت‌های طرد شده، جامعه واحد را به تکه‌های کوچک تبدیل می‌کند و به شکست و فروپاشی حاکمیتی منتهی می‌شود. وی عمیقا معتقد است: «دستور العمل بزرگتری برای یکپارچه کردن گروه‌های کوچکتر در واحدهای بزرگتر جامعه وجود دارد»، بنابراین باید به دنبال این دستورالعمل گشت. همگرایی کوچکها در بزرگترها بر اساس اعتماد و حقوق شهروندی راهی است که فوکویاما برای پرهیز از تبعات منفی سیاست هویت نشان می‌دهد.

آخرین کتاب فوکویاما، اصرار بر این نکته است که او درباره پایان تاریخ اشتباه نکرده بود. او در مقدمه کتاب تاکید می‌کند که منتقدین نظریه پیشین او دچار بدفهمی شدند زیرا منظور او از پایان تاریخ، چیزی نبوده که آن‌ها فهمیده‌اند. اگرچه لیبرال‌دموکراسی در قرن بیست و یکم دچار اخلال شد، نابرابری آفرید، نارضایتی ایجاد کرد و از جانب ملی‌گرایی و اسلام سیاسی شدیدا مورد تهدید قرار گرفت، اما تاریخ بر همان مسیری می‌رود که فوکویاما در «پایان تاریخ»اش تشخیص داده بود. نیروهای تاریخی همان‌ها هستند که او قبلا تشخیص داده بود: پایان نظم اخلاقی پیشا مدرن و شروع دوره جدیدی از تعریف منزلت انسانی و انتخاب آزاد فردی که در لیبرال دموکراسی مجسم شده است. همین نیرو است که باعث شده است ملی‌گرایی و اسلام‌گرایی در دنیا به عنوان جایگزین‌های لیبرال دموکراسی مطرح شود. چه لیبرال دموکراسی، چه ملی‌گرایی و اسلام‌گرایی (که فوکویاما از آن‌ها به عنوان دو روی یک سکه یاد می‌کند) هر دو پاسخ‌های متفاوت به یک سوال واحد هستند: منزلت انسانی چگونه تعریف می‌شود؟ پاسخ فوکویاما این است که لیبرال دموکراسی هنوز می‌تواند به این سوال پاسخ بدهد.

سیاست و اقتصاد | سیاست | لیبرالیسم

| وبر با ارائه الهیات تاریخی و تاریخ نویسی الهیات، الهیات پروتستانی و لیبرالی خاصی را هم عرض با جامعه‌شناسی تاسیس می‌کند.

جامعه شناسی اروپایی را به دو سنت اصیل می‌شناسند: فرانسوی‌ها و آلمانی‌ها. سرآمد سنت آلمانی، ماکس وبر است و نیای فلسفی او، امانوئل کانت محسوب می‌شود. ماکس وبر، آگاهانه و ناخودآگاه، در پروژه‌ای تفکر می‌کرد که کانت آن را بنیان نهاده بود. انسان اجتماعی مورد پژوهش این سنت، میان دو گانه موجودی درگیر با طبیعت و سرشاخ با ارزش‌های معنوی قرار داشت. بنابراین به نوعی جامعه شناسی تفسیری نیاز بود تا بتواند جایی برای معناها و ارزش‌ها باز کند، امری که به شدت در جامعه شناسی سنت فرانسوی دورکیم نادیده انگاشته شده بود. اما وبر چگونه می‌توانست با الهامات فلسفی از کانت، واقعیت اصیل اجتماعی را به مثابه عینیت تبیین کند؟!

ماکس وبر با روش نوکانتی، فرم‌های اجتماعی را به ایده‌آل تایپ تغییر داد. از نظر او، ایده‌آل تایپ ابزاری اکتشافی بود که استفاده از آن گریزناپذیر محسوب می‌شد. او تاریخ و بازیگران اصلی‌اش را نیز با همین الگو مثال بررسی می‌کرد. وبر برای کاری که خود جامعه شناسی می‌نامید، با کنش‌گران تاریخی هم‌دل می‌شد تا به آگاهی نزد آنان پی ببرد. از همین جا می‌توان فهمید که وبر، علیه هر نوع فلسفه علمی تاریخ بود که در زمانه‌اش توسط مارکس و مارکسی‌اندیش‌ها از آن حمایت می‌شد.

برای وبر، جامعه شناسی سه جزء داشت: اول، معیاری هنجاری و بنیادی برای عقلانیت ابزاری، دوم، خودسرانگی در خشونت، و در نهایت، تاکید بر کاریزما و مخصوصا کاریزمای مذهبی. از نظر وبر، این کاریزما یا همان دین این گونه درک می‌شد که چه شرایط اقتصادی و سیاسی دخیل است که دین را ساماندهی و سازمان‌دهی می‌کند؟ سازمان دین مد نظر وبر، همان کلیسا بود که در نحوه تکوین آن، جامعه دخالت اصلی را داشت. وبر با این تحلیل خود، رسما دین را از امر اجتماعی جدا کرده بود، اما برخالف نظر وبر، امری اجتماعی را نمی‌توان یافت که بتوان دین را به آن تقلیل داد زیرا وبر از پیش، میان دین که برای او امری ارزشی محسوب می‌شد و اقتصاد که فارغ از هر گونه ارزش بود، تفکیک ایجاد کرده و از طرفی وی پیشاپیش کاریزما را از اقتدار اجتماعی مشروع جدا کرده بود.

ماکس وبر در برخورد با تاریخ، نه همراه و هم‌گام با آن، بلکه آن را واژگون ساخت. نظریه تاریخی وبر، سه مرحله داشت که این بار نیز یادآور مراحل سه گانه آگوست کنت بود. او مرحله اول را جادویی توصیف می‌کند، و در مرحله دوم، به ادیان و ایده رستگاری اشاره دارد، و در نهایت، مرحله سوم را عصر سکولار شدن نامگذاری می‌کند. وبر برای پروژه جامعه شناسی تاریخی خود، الهیات را تاریخی می‌بیند، و روایت پروتستانی و لیبرالی خود را از آن ارائه می‌کند.

به این ترتیب، وبر با ارائه الهیات تاریخی و تاریخ نویسی الهیات، الهیات پروتستانی و لیبرالی خاصی را هم عرض با جامعه‌شناسی تاسیس می‌کند. وبر در وهله اول، با چند خدایی و جادو آغاز می‌کند. او انسان اولیه را عقل‌گرا می-داند و عصر بدوی را عصر علمی آغازین می‌نامد. تعدد خدایان در جوامع بدوی، نشان از تعدد ارزش‌ها داشت و به این ترتیب، وبر با مدد گرفتن از پلورالیسم فرهنگی، چند خدایی را لیبرالیزه می‌کند. او سپس به سراغ امپراطوری روم می‌رود و با تحلیل وضعیت حقوقی روم که یادآور میراث فکری هگل در بخش روح آبژکتیو کتاب پدیدارشناسی روح است، این گونه مدعی می‌شود که چون رومی‌ها به دنبال خدایان معلوم و مشهودی بودند، پس خدایان خود را در قانون و حقوق متجلی کردند. بنابراین، رومی‌ها توانستند با قانونی کردن و حقوقی کردن خدایان متعدد خود، آنان را به سطح کارکردی درآورند.

“پروژه تاریخی وبر، نه پژوهشی جامعه شناختی، بلکه الهیات لیبرالی و پروتستانی است که علی‌رغم میل ارزش گریز این جامعه شناس آلمانی، بر ارزش‌هایی تاریخی بنا شده است. همین نوع نگاه پروتستانی به تاریخ الهیات است که باعث می‌شود که وبر واقعیت‌های نادقیقی را به دین یهود نسبت بدهد و یا در نسبت رابطه اقتصاد و دین، نظام اقتصادی اسلام را به کل نادیده بگیرد.“

وبر یهودیت را نیز آغاز یکتاپرستی و اخلاق می‌داند. او طبقه‌بندی موسوم به عارف – زاهد و کاهن – پیامبر را از دین یهود وام گرفت و مدعی شد که یهودیت ادامه همان مسیر خدایان بدوی و رومی بوده است، با این تفاوت که جادوگر، کاهن شده است و اخلاق جای جادو را گرفته است. تاثیرپذیری وبر از یهودیت در تحلیل جامعه شناختی خود، نشان‌گر حضور پررنگ پروتستانتیسم در نظام اندیشه اوست. ماکس وبر در پرداخت به مسیحیت، سرچشمه را نه شخصیت مسیح، بلکه پولس می‌دانست، زیرا هم‌او بود که اخلاق سازمانی کلیسا را به مثابه اخلاق فردی مسیحی پایه‌گذاری کرد. به این ترتیب، آن چه اخلاقیات اجتماعی و خلق و خوی جمعی نامیده می‌شد، محصول تفکر خاص کلیسا در قرون وسطی بود. اما ماکس وبر در بررسی مشخص خود در قرون وسطی، کلیسا را عامل اصلی تشکیل سرمایه‌داری می‌داند.

او با نگارش کتاب عظیم خود، اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، نشان داد که رهبانیت و مدیریت اقتصادی کلیسا چگونه می‌تواند به شکل گیری روح سرمایه‌دای منجر شود. از طرفی پروتستانتیسم که مورد نقد وبر نیز بود، محور تحلیل تاریخی او از الهیات نیز محسوب می‌شود، زیرا در اخلاق پروتستان، نه اخلاقیات جمعی بلکه سرنوشت فرد اهمیت می‌یابد. پس ماکس وبر سویه‌ای لیبرال نیز در روایت تاریخی خود دارد که معمولا از آن چشم پوشی می‌شود.

بنابراین، پروژه تاریخی وبر، نه پژوهشی جامعه شناختی، بلکه الهیات لیبرالی و پروتستانی است که علی‌رغم میل ارزش گریز این جامعه شناس آلمانی، بر ارزش‌هایی تاریخی بنا شده است. همین نوع نگاه پروتستانی به تاریخ الهیات است که باعث می‌شود که وبر واقعیت‌های نادقیقی را به دین یهود نسبت بدهد و یا در نسبت رابطه اقتصاد و دین، نظام اقتصادی اسلام را به کل نادیده بگیرد، زیرا با گفتمان اصلی وی هم‌خوانی نداشت. همچنین مردم‌شناسان نیز نوع نگاه وبر به جوامع بدوی را مورد انتقاد قرار داده‌اند،  چنان که چند خدایی دلالت بر چند فرهنگی نمی‌کند.

در پایان باید متذکر شد که آن چه مورد نقد وبر واقع شده، یعنی اخلاق پروتستان، شاکله و روح تحلیل تاریخی وبر نیز محسوب می‌شود و به نظر می‌رسد که وبر در نتیجه کارنامه علمی خود، بیش از هر چیز، خود و الهیات موسس اندیشه خود را مورد انتقاد قرار داده است.

منابع:

– وبر، ماکس، اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، انتشارات علمی و فرهنگی، 1392

– وبر، ماکس، جامعه شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، نشر ثالث، 1397

– وبر، ماکس، دین قدرت جامعه، ترجمه احمد تدین، نشر هرمس، 1394

– همیلتون، ملکم، جامعه شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، نشر ثالث، 1397

– فروند، ژولین، جامعه شناسی ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، انتشارات توتیا، 1383

– میلبنک، جان، الهیات و نظریه اجتماعی، ترجمه شهناز مسمی پرست و شهناز مقامی، نشر ترجمان، 1397

سیاست و اقتصاد | سیاست | لیبرالیسم

| فرار از الهیات و پناه به علم سیاسی و اجتماعی، ادعایی پوچ است که توسط بنیان‌گذاران این علوم مطرح شد.

خرد متعارف جامعه‌شناسی معمولا این گونه شرح می‌دهد که مسیحیت و نهاد کلیسا، خود عامل ایجاد فرایند سکولاریزاسیون در رنسانس بود. سخت‌گیری‌های کلیسا در ابقای روایت خود از کتاب مقدس، راه‌یابی فلسفه‌های افلاطونی و ارسطویی توسط سنت آگوستین و توماس آکویناس به کلام مسیحی و تعارض شدید اصحاب کلیسا با دستاوردهای نوین علم را از این عوامل می‌دانند. دگرگونی تفسیری و بینشی که توسط پروتستانتیسم رقم خورد، تقدیر مسیحیت را این گونه رقم زد که امر روحانی و قدسی، بدون دخالت عمومی یا دولتی باقی بماند و از طرف مقابل نیز امر عمومی بدون تعصب شخصی لحاظ شود. الهیات جدید مسیحی همان قدر که مجبور بود که «امر سیاسی» و «دولت» را اختراع کند، مجبور بوده است که «دین شخصی» را جعل کند.

اولین سنگ بنای سکولاریسم توسط جدایی افکنی میان مسائل الهیات و سیاست گذاشته شد. دین به دین شخصی تقلیل یافت و امر سیاسی فقط به دولت ارجاع داده شد. امری که با آغاز مدرنیته، سکولاریزاسیون نام گرفت. نخستین علم اجتماعی که دعاوی عام بودن و استقلال از الهیات را داشت، علوم سیاسی بود که نظریه‌های نخستین آن در آثار گروتیوس (بنیان‌گذار نظریه قانون طبیعی مدرن)، هابز و اسپینوزا تدوین یافت. امر سیاسی، موضوعی مستقل در نظر گرفته شد که در وهله نخست، «طبیعی» فهمیده می‌شد، یعنی قوانین طبیعی بر آن حکومت می‌کرد و ردّی از الهیات بر آن وجود نداشت. پس از شکست‌های کلیسا در نظام‌های نجومی و علوم تجربی، پنداشت ناکارآمدی به تبیین و تفهیم حوزه انسانی نیز ادامه پیدا کرده بود.

موضوع این علوم که پیرامون مفهوم «جامعه» قرار داشت، محصولی انسانی و تاریخی در نظر گرفته می‌شد تا این علوم نسبتی با الهیات پیدا نکنند و علم اجتماعی، سراسر سکولار بماند. پیش از این و در قرون وسطی، کلام اجتماعی که پدیده‌های اجتماعی را تفسیر می‌کرد، بیش از آن که تاریخی باشد، الهیاتی بود و با ادبیات کتاب مقدس شرح می‌شد. غافل از آن که امر سکولار، خود به مثابه فضای «قدرت مطلق» ساخته می‌شود و فقط الهیات خاصی می‌تواند از ادعای «خدایی وجود ندارد» پشتیبانی کند.

این الهیات سکولار بر آن شد تا عنصر مشروعیت را برای علوم جدید تأمین کند. پس به تجلی بودن ذات انسانی از ذات الهی ارجاع دادند. آفرینش انسان توسط خداوند به مانند صورت خودش (خلق الله آدم علی صورة) این گونه تفسیر شد که انسان به صورت و به سان خداست، پس به مانند خدا، خودآیین است. به این معنا که «انسان بدون خدا» خود، «تجلی خدا» است. الهیات جدید با تعریف انسان‌شناسی مدرن، به کمک علم سکولار بر آمد.

هابز معتقد بود که منشأ انسان، آفرینش او نیست، بلکه مقاومت اوست. او می-نویسد: «حق طبیعت، که بر اساس خداوند بر انسان‌ها حکومت می‌کند و کسانی را که قوانین او را نقض می‌کنند مجازات می‌کند، منشأ وی نباید آفرینش او باشد، تو گویی که محتاج آن است که به پاس الطافش مطیع او باشند، بلکه باید قدرت مقاومت ناپذیرش باشد»‌. پس از این منظر، آدمیان در برابر تعهدات، مقاومت می‌کنند و سعی دارند که خود را ملزم به آن نکنند. پس با کنار گذاشتن رابطه و پیوند میان انسان و خدا که بر اساس آن روابط مشترک انسانی نیز شکل می‌گرفت، نگاه «قراردادی» به روابط بنیان نهاده شد.

“امر سکولار، خود به مثابه فضای «قدرت مطلق» ساخته می‌شود و فقط الهیات خاصی می‌تواند از ادعای «خدایی وجود ندارد» پشتیبانی کند. این الهیات سکولار بر آن شد تا عنصر مشروعیت را برای علوم جدید تأمین کند. پس به تجلی بودن ذات انسانی از ذات الهی ارجاع دادند.“

در تلمود و عهد عتیق، رابطه انسان و خدا، قراردادی بود که هر طرف معامله چیزی می‌داد و چیزی نصیبش می‌شد. حالا با نفی و انکار رابطه خدا و انسان، قراردادهای اجتماعی میان آدمیان مطرح می‌شد. به این ترتیب، نتیجه آن شد که کلیسا، با شکست-های روزافزونش، حکم انجیل را در صومعه‌ها پاس بدارد و به طریقی این امر را به سوی عوام گسترش بدهد و در عوض، فضای سیاسی و اذهان عمومی از آرمان‌های فضیلت مسیحی کاملا زدوده باشد.

حال که سیاست جدید توانسته بود کلیسا را در جبهه عمل به عقب براند، نوبت آن بود که در میدان نظر نیز بر آن بتازد. پس علوم سیاسی جدیدی لازم شد که متن انجیل را از مسیحیت کاتولیک برباید تا هرمنوتیک انجیلی جدیدی را خلق کند. هرمنوتیک و سیاست به این‌همانی رسیدند و در دو جنبه لیبرال بودن و مستبد بودن مشترک شدند. هرمنوتیک و سیاست دو روی سکه نظریه و عمل الهیات سکولار محسوب می‌شدند.

در همان زمانه، اسپینوزا تأکید می‌کرد که شکل مسیحیت آن است که بر برداشتی شخصی و هوشمندانه از کتب مقدس بنا شده است که خصوصیتش آمیزه‌ای کاذب از الهیات و فلسفه است. هرمنوتیک الهیاتی در همین پیرو، انجیل را مانند طبیعت، تمامیتی خودتفسیرگر معرفی کرد. اراده انسانی در تفسیر و واسازی متن مقدس، سیاستی را انتزاع کرد که نوع جدیدی از علم استنتاجی مبتنی بر عرض و پیوندهای علّی خود ساخته بود. امری که به الهیات سیاسی اصالت اراده موسوم گشت. به تعبیر هابز، محل رخداد این سیاست انتزاعی، جایی به نام «تاریخ جامعه سیاسی» نام گرفت. از عصر رنسانس به بعد، سرچشمه دیگری نیز به به سیاست علمی افزوده شد که آن تاریخی-گرایی بود و ادعای آن را داشت که فعالیت سیاسی باید با آداب و رسوم، تربیت، ادیان و قرون قبلی سازگار شود.

بنابراین، طرح، نقشه و بنیاد سیاسی و اجتماعی الهیات لیبرال و سکولار به مثابه سیاست علمی در سنت حقوق طبیعی، ماکیاولیسم و علوم اجتماعی آینده به عنوان پیش فرض بنیان نهاده شد. این طرح سیاسی الهیات لیبرال، امری فاکتوم ( امر ساخته شده) است که با دومینیوم ( مالکیت و دارایی) یکسان انگاشته می‌شود.

انسان به مثابه موجودی نومینال ( اسمی و صوری) از طریق ساز و کارهای مادی قدرت، وضع شده و از توانایی به رسمیت شناختن حقوق خصوصی متقابل که برساخته خود اوست، برخوردار می‌شود. انسان الهیات سیاسی لیبرال، امر سیاسی را که خود ساخته و در مالکیت خصوصی متجلی است، موضوع علم سیاست خود می‌کند. این مالکیت خصوصی «نامحدود»، «حاکمیت مطلق» و «حقوق فعال» را که موضوع قدرت سیاست جدید است، جلوه‌ای شمرده می‌شود از انسان‌شناسی جدیدی که اشخاص انسانی را به مثابه افراد می-شناسد و فردیت‌شان را به نحوی ذات‌گرایانه به مثابه «اراده» یا «استعداد» یا «میل به بقای نفس» تعریف می‌کند.

به این ترتیب دعوی فرار از الهیات و پناه به علم سیاسی و اجتماعی، ادعایی پوچ است که توسط بنیان‌گذاران این علوم مطرح شد. آنان با نقد الهیات کلیسا، الهیاتی سیاسی را وضع کردند که اولا در ساحت انسان‌شناسی آنان را تامین کند تا بتوانند سازه‌های نظری خود را بر آن بنا کنند و ثانیا با طرح پروژه هرمنوتیک، دست کلیسا را از سیاست‌ورزی کوتاه کردند و به جای آرام گرفتن زیر سایه‌های حکومت پاپ، هیولایی سیاسی (لویاتان) به نام دولت را بیافرینند. دولتی که بر مبنای قرارداد اجتماعی و برای حفظ مالکیت خصوصی، میل و اراده انسانی مهیا شده بود. علمی نیز که سامان نظری و عملی این طرح را به پیش میراند، علوم سیاسی یا به عبارت دقیق‌تر الهیات سیاسی لیبرال مد نظر قرار می‌گرفت.

منابع:

اشمیت، کارل، الهیات سیاسی، ترجمه لیلا چمن خواه، نگاه معاصر، 1392

الهی راد، صفدر، الهیات پست لیبرال: بررسی ماهیت آموزه‌های دینی از منظر جرج لیندبک، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)،1390

میلبنک، جان، الهیات و نظریه اجتماعی: فراسوی عقل سکولار، ترجمه شهناز مسمی پرست و شهرزاد قانونی، ترجمان علوم انسانی،1397