«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| فرهنگ چارجوبی برای اخلاق است و اخلاق در آن چارچوب عمل می‌کند.

مبحث اخلاق، ازجمله مباحثی است‌ که پیچیدگی‌های خاصی دارد و نمی‌‌توان تعریف و توضیح واحدی از آن ارائه داد و به این دلیل است‌ که اخلاق در فرهنگ‌های مختلف و بسته به زمان و مکان از گدشته تا به امروز تغییر کرده است.  اخلاق مرزهای ظریفی دارد که با عدم دقت کافی امکان اینکه مورد غیر اخلاقی صورت پذیرد بسیار زیاد است. روزنامه نگاری به عنوان حرفه ای که ارتباط مستقیم با مردم دارد و بصورت آگاهانه یا ناآگاهانه روی مخاطب تاثیر می‌‌گذارد باید در حرفه خود عناصر مختلفی را رعایت کند و وارد خط قرمز‌هایی که در زندگی مردم وجود دارد، ورود نکند که محدودیت را اخلاق بوجود می‌‌آورد و از تجاوز به حریم‌های مردم جلوگیری می‌کند. عدم رعایت اخلاق در این رشته پیامد‌های خوبی برای روزنامه نگار و اربابان جراید به همراه ندارد زیرا روزنامه وابستگی زیادی به اعتماد مردم دارد و از بین بردن این اعتماد ضرر‌های سنگینی برای آنان دارد.  اهمیت مبحث اخلاق در روزنامه نگاری، تدریس آن در رشته‌های روزنامه نگاری و رسانه‌ها ضروری دانسته شده است.

اخلاق و فرهنگ

درباره موضوع اخلاق و تمام موضوعاتی که به اخلاق ختم می‌‌شود مسئله فرهنگ بسیار حیاتی است چون فرهنگ یک محدوده خاص از اخلاق را مشخص می‌‌کند و به آن شکل می‌‌دهد. درواقع فرهنگ برای اخلاق نوعی چارچوب است که براساس فرهنگ‌های مختلف، نوع چارچوب گذاری و محدودیت‌ها فرق می‌‌کند. حال باید تعریف بهتری از فرهنگ ارائه دهیم تا تاثیر آن در اخلاق را درک کنیم. فرهنگ، موضوعی است که مربوط به جامعه شناسی و انسان‌شناسی است و تعاریف متعددی برای آن ارائه شده و یک تعریف واحد و دقیق از آن  مطرح نشده است. ادوارد برنت تایلور اولین تعریفی را که از فرهنگ ارائه داد اینگونه بود «فرهنگ مجموعه پیچیده ای شامل دانشها، معتقدات، باورها، هنرها، صنایع فنون، اخلاق، حقوق و قوانین و آداب و رسوم و بالاخره تمام قابلیت‌ها و عادات و رفتاری است که انسان به عنوان عضو جامعه خود فرا می‌‌گیرد و در برابر آن جامعه وظایف و تعهداتی را در بر دارد».

در این تعریف، اخلاق بخشی از فرهنگ است‌ پس این دو در رابطه نزدیکی باهم قرار دارند و با توجه به این تعریف، اخلاق از فرهنگ تاثیر می‌‌پذیرد. سوالی که طرح می‌‌شود این است که چگونه فرهنگ باعث تاثیر  در اخلاق روزنامه نگاری می‌‌شود. با یک مثال می‌‌توانیم متوجه این موضوع شویم. روزنامه اعتماد در  18 فروردین سال1392 با انتشار خبری از قتل دختری به نام زیبا توسط ضرب چاقوی برادرش به علت نزاع خانوادگی در شهرستان گلوگاه خبر می‌‌دهد و علت نزاع خانوادگی ارتباط زیبا با مرد جوان است. آیا انتشار این خبر توسط روزنامه اعتماد اخلاقی است؟ آیا انتشار نام مقتول و اطلاعات شخصی وی توسط روزنامه اخلاقی است؟ همانطور که در قسمت بالا گفته شد فرهنگ چارجوبی برای اخلاق است و اخلاق در آن چارچوب عمل می‌کند. پس انتشار این اطلاعات توسط روزنامه از قبیل نام و اطلاعات شخصی براساس فرهنگ کشور می‌تواند اخلاقی باشد.

در غیر این صورت با این روزنامه مخالفت می‌‌شود. پیچیدگی موضوع اخلاق در اینجا بیشتر مشخص می‌‌شود. اینکه همین خبر در کشوری دیگر با فرهنگی متفاوت از فرهنگ ایران ممکن است به طرز دیگری منتشر شود و چگونگی انتشار این خبر بستگی به فرهنگی دارد که آن روزنامه در آن وجود دارد. سوالاتی که ممکن است در دیگر فرهنگ‌ها مطرح شود این است، آیا انتشار این خبر یا انتشار نام مقتول باعث آزار روحی خانواده مقتول می‌‌شود؟ آیا انتشار این خبر باعث عبرت گیری خانواده‌ها می‌‌شود یا خیر؟ سوالاتی که توسط یک روزنامه نگار طرح می‌‌شود از دل همان فرهنگی که روزنامه نگار در آن زندگی می‌کند برمی‌‌آید. می‌‌توانیم اینطور نتیجه گیری کنیم که انتشار اخبار با موضوعات مختلف بستگی به اخلاق دارد در واقع یک نوع فیلتر است‌ و اخلاق از یک فرهنگ که هر منطقه می‌‌تواند فرهنگ مخصوص به خود را داشته باشد، بوجود می‌‌آید.

اخلاق فردی و اخلاق روزنامه نگاری

اخلاق در قالب فرد و جمع قرار می‌‌گیرد یعنی اخلاق فردی که منحصر به فرد است‌ و اخلاق اجتماعی در اجتماع معنا پیدا می‌‌کند و تمام ارزش‌ها و هنجار‌ها اخلاقی مرتبط با اجتماع است‌. اخلاق فردى نیز ارزش‌هاى اخلاقى مربوط به حیات فردى انسان‌ها است که آدمى را فارغ از رابطه با غیر در نظر می‌گیرد و مراد از اخلاق اجتماعى؛ ارزش‌ها و ضدارزش‌هاى حاکم بر رابطه فرد با سایر انسان‌ها می‌باشد (اسلام کوئست نت, 1398). اخلاق فردی در روزنامه نگاری نقش دارد یا به تعبیری دیگر اخلاق شخصی روزنامه نگار می‌‌تواند نتایج مختلفی داشته باشد. در حرفه روزنامه نگاری بر اساس اخلاقیاتی که در فرهنگ‌های مختلف به صورت متفاوت از هم نمود پیدا می‌‌کند رشته ای از هنجار‌ها و ارزش‌ها مرتبط با روزنامه نگاری بوجود آمده و بعنوان چارچوبی برای روزنامه نگار است‌ و روزنامه نگار خارج از این چارچوب عمل نمی‌‌کند.

“در حرفه روزنامه نگاری بر اساس اخلاقیاتی که در فرهنگ‌های مختلف به صورت متفاوت از هم نمود پیدا می‌‌کند رشته ای از هنجار‌ها و ارزش‌ها مرتبط با روزنامه نگاری بوجود آمده و بعنوان چارچوبی برای روزنامه نگار است‌ و روزنامه نگار خارج از این چارچوب عمل نمی‌‌کند.“

حال مسئله ای که مطرح می‌‌شود این است که چرا فرد روزنامه نگار در این چارچوب عمل می‌‌کند و چه عوامل احتمالی ممکن است روزنامه نگار را از این چارچوب خارج سازد؟ پاسخ به این سوال که چرا روزنامه نگار در این چارچوب عمل می‌‌کند قبل از قوانینی که در حرفه روزنامه نگاری وجود دارد، اخلاق فردی تاثیر زیادی در این تصمیم که در چارچوب عمل کند یا خیر، دارد و این ارزشها و هنجار‌های درونی فرد هستند که برای انتشار خبر در تصمیم گیری روزنامه نگار دخالت می‌‌کنند. برای مثال درباره انتشار خبر تجاوز به دختری در تهران در روزنامه ابتدا هنجار‌ها و ارزش‌ها درونی فرد تصمیم گرفته و بعد از آن است که روزنامه نگار در چارچوب کلی عمل می‌‌کند. عوامل احتمالی که ممکن است روزنامه نگار خارج از این چارچوب عمل کند می‌‌تواند، عوامل درونی یا بیرونی باشد. عواملی شخصی، عواملی فردی در تصمیم گیری آن نقش دارد و درونی است‌. عوامل بیرونی هم قدرتی دارد که اختیار و عاملیت را از روزنامه نگار  برای انتشار خبر به دست خودش می‌‌گیرد، مانند روزنامه نگارانی که در ایران در دو جناح مختلف خبر منتشر می‌‌کنند.

اخلاق روزنامه نگاری

حرفه روزنامه نگاری از گذشته تا به حال با توجه به شرایطی در جوامع وجود داشته است، رسالت آن تغییر کرده و با چالش‌های جدیدی مواجه شده است. امروزه با پیشرفت ارتباطات و ابزارهای ارتباطاتی قبل از روزنامه نگار  اخبار مختلفی پخش می‌‌شود، درواقع اکثرا یک روزنامه نگار هستند. اما رسالت اصلی روزنامه علاوه بر گذشته که انتشار خبر درست بوده است امروزه باید حقیقت را  شفاف سازی کند. در عصر شبکه‌های اجتماعی روزنامه نگاران گاهی در ماراتن سرعت خبر رسانی از شهروند خبرنگاران جا می‌‌مانند و رسالت حرفه ای شان فقط با پی گیری خبر می‌‌تواند به سرانجام برسد. واقعیت این است که در دنیای خبر رسانی امروز، بیشتر اوقات تا روزنامه نگاران به خود بیایند تیر از کمان رها شده، خبر پخش شده و حالا راستی آزمایی آن وظیفه روزنامه نگار است (شبانی, 1397).

حریم خصوصی

حریم خصوصی، در روزنامه نگاری موضوعی است که همیشه جای بحث و بررسی دارد همچون مبحث اخلاق که در فرهنگ‌های مختلف رویکردی متفاوت دارد حریم خصوصی هم بسته به افراد و فرهنگ‌های مختلف، حریم خصوصی افراد گستره متفاوتی را در بر می‌‌گیرد. در روزنامه ورود به زندگی خصوصی دیگران دارای اهمیت بالایی است. تجاوز به زندگی خصوصی افراد در راس مسائل اخلاقی رسانه‌ها قرار می‌‌گیرد و به دلیل اهمیت موضوع اصل ششم اصول بین المللی اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری که پایه ایی برای تهیه قوانین در سطوح ملی و منطقه ایی مجسوب می‌‌شود، به این موصوع اختصاص یافته است (محسنیان, 1383). تعریفی واحد که بتواند از حریم خصوصی مفهومی‌‌جامع و مانع ارائه دهد وجود ندارد و از این موضوعی تعاریف متفاوتی ارائه شده است.

حریم خصوصی از دو واژه حریم و خصوصی تشکیل شده است که حریم به آن محدوده ای گفته می‌‌شود که مختص به فرد است و خودش محدوده آن را مشخص می‌‌کند و این انتظار را دارد تا از دسترس دیگران در امان بماند و حالا دیگری می‌‌تواند دولت، رسانه‌ها، مطبوعات، مردم و غیره … باشد. حریم خصوصی را می‌‌توان به چهار قسمت تقسیم کرد: حریم اطلاعات، حریم جسمانی، حریم ارتباطات، حریم مکانی (فولادی, 1386). حریم اطلاعات، شامل اطلاعات شخصی افراد است‌ و مربوط به زندگی شخصی وی است که مسائل مختلفی را دربر می‌‌گیرد برای مثال روابط خانوادگی فرد.

تعارض حق دسترسی به اطلاعات و حریم خصوصی

حق دسترسی به اطلاعات به این معنا است‌ که، افراد این حق را دارند تا اطلاعاتی را که حق آنهاست بدانند و این اطلاعاتی که افراد حق دسترسی به آن را دارند شامل زندگی افراد نمی‌‌شود. رعایت حریم خصوصی افراد و آزادی شهروندان در دسترسی به اطلاعات، که همواره از موازین حقوق بشر شناخته می‌‌شود، در تخالف و تزاحم با یکدیگر نیستند. از این رو، همواره بر تبیین آزادی اطلاعات به مثابه دسترسی شهروندان به اطلاعاتی که نزد دولت است، تاکید می‌‌شود (فولادی, 1386). از طرفی حریم خصوصی شامل اطلاعاتی است‌ که انتشار آن غیر قانونی است‌. با برداشت نادرست از حق دسترسی به اطلاعات توسط افراد و انتشار اخبار مختلف زندگی اشخاص، با حریم خصوصی درتعارض و تقابل قرار می‌‌گیرد لذا اکنون سلبریتی‌های زیادی وجود دارند که این اطلاعات شخصی را برای شهرت بیشتر در اختیار عام قرار می‌‌دهند و به گونه ای موضوع حریم خصوصی و حق دسترسی به اطلاعات را دچار دگرگونی کرده اند.

منافع عمومی

بحث منافع عمومی ‌‌بسیار مفصل و دارای جوانب زیادی است‌ اما بصورت مختصر می‌‌توان تعریفی ارائه داد. منافع عمومی، سود و نفعی که برای عموم مشترک و همگی در آن سهیم باشند برای مثال خدماتی که دولت به مردم برای رفاه بیشتر می‌‌دهد. تعریفی دیگر از منافع عمومی: منافع عمومی ‌‌جایی است که اکثریت مردم در آن موضوع، ذینفع باشند که معمولا در تعارض با منافع شخصی و فردی است (فولادی, 1386). سوالی که مطرح می‌‌شود این است که رسالت روزنامه نگار در برابر منافع عمومی‌‌چیست؟ آیا باید این منفعت عمومی ‌‌را حفظ کند یا مربوط به حوزه روزنامه نگار نمی‌‌شود؟ روزنامه نگار برای حفظ و صیانت از منافع مردم موظف است چرا که روزنامه ابزاری برای اعمال قدرت توسط مردم به حکومت است.

البته باتوجه به نظریه  آزادی خواهانه اینگونه است‌( با توجه به اینکه در کشور رویکرد آزادی خوهانه وجود داشته باشد ). نظریه آزادی خواهانه می‌‌گوید، مطبوعات باید در خدمت کشف حقیقت و نظارت بر دولت نیز باشند در واقع رسانه وسایلی برای نظارت بر دولت و نیز برآوردن دیگر نیازهای جامعه می‌‌باشند (سورین & تانکارد, 1992). باتوجه به این نظریه مطبوعات مستقیما سلاح مردم برای پیگیری و درخواست منافع خود از حکومت می‌‌باشند، روزنامه نگار در تلاش برای انتقال مطالبه منافع توسط مردم و در صورت لزوم اهرم فشار برای به نتیجه رسیدن درخواست عموم باشد.

منابع

سورین, و., & تانکارد, ج. (1992). نظریه‌های ارتباطات. تهران: دانشگاه تهران.

شبانی, م. (1397, 7 ندارد). درباره اخلاق روزنامه نگاری. مدیریت ارتباطات, ص. 45.

فولادی, م. (1386, 12 ندارد). اخلاق روزنامه نگاری آسیب‌ها و چالش‌ها. معرفت, ص. 119_148.

محسنیان, ع. (1383, پاییز و زمستان ندارد). ورود رسانه‌ها به حریم خصوصی. پژوهش‌های ارتباطی, ص. 264_233.

 (1396, 5 18). مدیریت فرهنگی. بازيابی در 2 20, 1398، از http://www.farhangenab.ir: https://bit.ly/2W27Pdu

 (1398, 2 21). اسلام کوئست نت. بازيابی در 2 21, 1398، از http://www.islamquest.net: https://bit.ly/2LB7eLZ