«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| در عصر حاضر شاهد برجسته شدن حضور افراد در فضای مجازی و دور شدن آن‌ها از فضای واقعی هستیم.

امروزه یکی از فناوری‌های نوین، شبکه‌های اجتماعی مجازی است. ما در عصر شبکه‌ها زندگی می‌کنیم و در تنها چند دهه اخیر، میلیاردها نفر با استفاده خلاقانه از رسانه‌های اجتماعی و با اتصال به شبکه‌ای جهان‌گستر، زندیگیشان را تغییر دادند. ما از شبکه‌های اجتماعی مجازی استفاده می‌کنیم تا دوستان و خانواده‌مان را به خود نزدیکتر کنیم، به همسایگان و هم دانشگاهیان دسترسی یابیم، به بازار محصولات و خدمات نیرو بخشیم (هانسن و همکاران (2011)، نقل شده در در تاج، رجبیان ده زیره، فتح اللهی (1397, ص. 120)).

شبکه اجتماعی مجازی، زنجیره‌ای از ارتباطات و گروه‌های شبکه اجتماعی یا حضور غیر فیزیکی افراد در یک محل مجازی است. شبکه‌های اجتماعی به مثابه راه‌های مختلفی است که مردم در زمان عبور از آن می‌توانند در مورد مسائل مختلف باهم صحبت کنند، اطلاعات عمومی‌ و خصوصی خود را در قالب‌های مختلف اعم از عکس، ویدئو، واژه‌ها، دست نوشته و … با افراد خاص یا گروه خاص به نمایش و اشتراک بگذارند (حسین پور & عرب مومنی, 1396).

علل تمایل به استفاده از فضای مجازی

بر اساس نظر کارشناسان عوامل زیادی موجبات گرایش به اجتماعات فضای مجازی به ویژه رابطه بین دو جنس ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﺮاي ﮐﺎرﺑﺮان رﺿﺎﻣﻨﺪي اﯾﺠﺎد می‌کند ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از؛ رﻫﺎﯾﯽ از ﺟﺒﺮ ﺑﺪن، ﮐﻢ ﺗﺤﺮﮐﯽ، ارﺿﺎي آﻧﯽ و اﯾﻦ اﯾﺪه ﮐﻪ در اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ ﺗﻤﺎس ﺑﺪﻧﯽ اﻧﺠﺎم  ﻧﻤﯽ‌ﺷﻮد، ﮔﻤﻨﺎﻣﯽ و ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮدن ﻫﻮﯾﺖ واﻗﻌﯽ ﻓﺮد، اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻧﻮاع ﺟﺪﯾﺪي از ﻣﺸﺎرﮐﺖ‌ﻫﺎي ﻋﺎﻃﻔﯽ، زﯾﺒﺎﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺧﻮد اﻇﻬﺎري ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻣﻄﻠﻮب و دﻟﺨﻮاه ﮐﺎرﺑﺮ می‌شود (حسین پور & عرب مومنی, 1396).

 محیط تعاملی، فضای صمیمی ‌و احساس رضایت در شبکه‌های اجتماعی

وﺟﻮد ﻣﺤﯿﻂ ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ ﺷﺒﮑﻪ‌ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮﯾﻦ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ در ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد، ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در دﻧﯿﺎي واﻗﻌﯽ، ﻧﻮع ﺧﺎص اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را رﻗﻢ  ﻣﯽزﻧﺪ، ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ از ﻗﺒﯿﻞ؛ ﺿﻌﻒ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط از ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﻬﺎدﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ، ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﮔﻔﺖ وﮔﻮﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ، اﻧﺰواﻃﻠﺒﯽ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﯽ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن و ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﭼﺖ رومﻫﺎ ﺟﻠﺐ می‌ﮐﻨﺪ (نوابخش و همکاران (1389) ،نقل شده در حسین پور، عرب مومنی (1396, ص. 43)).

غلبه بر احساس تنهایی

عوامل محیطی، روانی و اجتماعی متفاوتی بر عملکرد افرادی که احساس تنهایی دارند، اثر می‌گذارد. اگر افراد نتوانند در محیط طبیعی یک رابطه خوب برقرار کنند، ممکن است برای پر کردن این خلا عاطفی به شبکه‌های اجتماعی مجازی پناه ببرند (در تاج, رجبیان ده زیره, فتح اللهی, & در تاج, 1397).

از بین رفتن محدودیت زمان و مکان

با کمرنگ شدن اهمیت زمان و مکان و بی نیازی به مکان مشترک برای برقراری ارتباط، افراد به شکل آسان‌تری می‌توانند در فضای مجازی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. شبکه‌های اجتماعی با توجه به کارکرد‌های متفاوتشان برای ترویج سبک زندگی مبتنی بر اینترنت، مورد استقبال قرار گرفته اند. در این رسانه‌های اجتماعی نوین، رسانه دیگر مالک مخاطبان نیست، محدودیت زمان و مکان وجود ندارد، متن، صوت و تصویر در دسترس همگان قرار گرفته است و برقراری ارتباط می‌تواند با کارهای روزانه عجین شود (عیدی زاده & احمدی بلوطکی, 1396).

حس کنجکاوی و تعامل با غریبه‌ها

جوانان به خاطر داشتن روحیه ی تنوع طلبی، خلاقیت، گرایش به برقراری ارتباط با دیگران، حس کنجکاوی و علاقه به داشتن زندگی متفاوت به عضویت در شبکه‌های اجتماعی گرایش بیشتری دارند. آن‌ها در این شبکه‌ها با توجه به محدودیت‌های اجتماعی که در جامعه ایران وجود دارد به تبادل اطلاعات، کسب خبر و دوست یابی می‌پردازند (عیدی زاده & احمدی بلوطکی, 1396).

پژوهشگران تحلیل می‌کنند که دوستی‌های میان دو جنس مخالف در ایران کنترل می‌شود و برای جوانانی که چنین دوستی‌هایی را ترجیح می‌دهند، گپ سرا (چت روم) مکان مناسب، ارزان و کم خطری برای گفت و گو‌های طولانی با جنس مخالف است. گپ به جوانان ایرانی کمک می‌کند تا با دنیاهای دیگر ارتباط برقرار کند و حس تعامل با غریبه‌هایی را تجربه کند که توان آسیب رساندن به او را ندارند (ذکایی (1383)، نقل شده در محمد رضوی، کیانپور، آقا بابایی (1396, ص. 64)).

کشف مجدد هویت

شبکه‌های اجتماعی مجازی محیط مساعدی را برای مشارکت افراد در جامعه مجازی، برقراری روابط نمادین و کشف مجدد خود و باز تعریف هویت‌های دینی، اجتماعی، سیاسی و… فارغ از محدودیت‌ها و عوامل سرکوب کننده از طریق تعاملات مجازی و نمادین فراهم می‌کنند و در این بین قشر جوان و به ویزه دانشجویان این شبکه‌ها را به عنوان محبوب ترین سرگرمی‌خود تلقی می‌کنند (عیدی زاده & احمدی بلوطکی, 1396).

افشاگری احساسی

احساسات در فضای مجازی فرصت ظهور و بروز بیشتری پیدا می‌کنند، خاصیت گمنامی ‌و عدم حضور باعث می‌شود کاربران در کنترل و عدم کنترل ابراز احساسات خود سخت گیری نکنند و متناسب با امیال و عواطف درونی، فضای مجازی را به عنوان بستر مناسبی برای خود افشایی مسائل و تجربه‌های زیسته خود برگزینند. کاربران ممکن است در ارتباطات احساسی خود برای خود اظهاری، در فضای مجازی نسبت به فضای واقعی احساس امنیت روحی و روانی بیشتری کنند. بنابراین این احساس امنیت می‌تواند یکی از مهم ترین مولفه‌ها در خود افشایی افراد در فضای مجازی باشد (محمد رضوی, کیانپور, & آقا بابایی, 1396).

تلفن همراه در امتداد انسان

دنیا در سال‌های اخیر شاهد یک رشد انفجاری در استفاده از تکنولوژی‌های اطلاعات و ارتباطات به ویژه موبایل بوده است. این رشد فزاینده به گونه ای بوده که از سال 2002 برای نخستین بار تعداد مشترکین موبایل از تعداد مشترکین تلفن ثابت در سطح جهانی فراتر رفت و موبایل به صورت یک تکنولوژی غالب درآمد. در اوایل دهه 90 موبایل یک تکنولوژی نادر، کمیاب و پر هزینه بود اما در سال‌های بعدی با ورود انبوه به بازار، تعداد آن در سطح جهان به سرعت افزایش یافت به طوری که این روز‌ها سخن 3 میلیارد موبایل در جهان بر سر زبان‌هاست (لینگ و دونر (2009)، نقل شده در موسوی (1390, ص. 86)).

پلانت (2001) و استینسون (2006) در مطالعات خود دریافتند که نگرش به موبایل به عنوان وسیله حفظ امنیت یک نگرش بسیار قوی و رایج است. در بسیاری از محیط‌های شهری انگیزه اصلی زنان و دختران در خرید موبایل احساس امنیت بیشتر است (موسوی, 1390).

به  عقیده گسلر، نگاه افراد به موبایل در ابتدا یک نگاه ابزاری است. نگاه ابزاری به موبایل یعنی اینکه دلایل اولیه افراد برای خرید موبایل را رفع یکسری ضرورت‌ها و نیاز‌های جدی تشکیل می‌دهد. مثلا :برای با خبر بودن از افراد کهنسال یا مریض، فرزندان دبستانی و… در نتیجه، کاربرد موبایل  نیز در انسان‌ها از کاربرد ابزاری و برای رفع یکسری نیاز خاص شروع می‌شود، اما با گذشت زمان کارکرد موبایل متنوع و گسترده می‌شود و از آن برای اهداف مختلف و در موقعیت‌های مختلف اجتماعی استفاده می‌کنند (موسوی, 1390)). در کاربرد ابزاری مکالمه‌ها کوتاه، ضروری، فاقد بار عاطفی و مربوط به کار و نیاز‌های فوری فرد است، اما در کاربرد اجتماعی، عاطفی و یا فرهنگی مکالمه‌ها و پیامک‌ها از حالت خشک و کوتاه وکاری بیرون آمده، ادبیات کلامی ‌مشروح و ماهرانه تری شکل گرفته و به وفور از واژگان و جملات زیبا استفاده می‌شود (موسوی, 1390)).

“به عقیده گسلر، نگاه افراد به موبایل در ابتدا یک نگاه ابزاری است. نگاه ابزاری به موبایل یعنی اینکه دلایل اولیه افراد برای خرید موبایل را رفع یکسری ضرورت‌ها و نیاز‌های جدی تشکیل می‌دهد. مثلا برای با خبر بودن از افراد کهنسال یا مریض، فرزندان دبستانی و… در نتیجه، کاربرد موبایل  نیز در انسان‌ها از کاربرد ابزاری و برای رفع یکسری نیاز خاص شروع می‌شود، اما با گذشت زمان کارکرد موبایل متنوع و گسترده می‌شود.”

نومو فوبیا یا بی‌موبایلی‌هراسی

همگام با توسعه علم و فناوری و در اثر نو آوری‌ها و تکنیک‌های نوین، محصولات و کالاهایی وارد زندگی بشر شده اند که کارکرد‌های دوگانه ای در حیات فردی، شخصیتی و شناختی انسان داشته اند، بلاشک این یکی از ویژگی‌های جهان مدرن است که محصولاتی را به بازار عرضه می‌کند که هرچند هدف آن آرامش انسان و کاهش رنج و مرارت‌های روحی و جسمی ‌اوست، اما در عمل مشکلات نوینی را هم برای وی به ارمغان می‌آورد (عسکری, دلاور, & فرهنگی, 1396).

محققان در یافته اند که یکی از جدیدترین انواع ترس که مربوط به اواسط دهه دوم قرن 21 میلادی بوده و در حال شکل گیری و ازدیاد است، ترس از دست دادن ارتباط و تماس از طریق تلفن همراه است. امروزه بیش از 50 میلیون نفر در سراسر دنیا از پدیده ای به نام بی موبایل هراسی رنج می‌برند (عسکری, دلاور, & فرهنگی, 1396).

کالین لیندزی استاد روزنامه نگاری در دانشگاه ایلینوئیز از این ترس با عنوان نومو فوبیا یاد می‌کند، او اظهار می‌دارد فرد مبتلا به اختلال مذکور از این واقعه که اگر تلفنش به هنگام گفت و گو با دوستان و نزدیکان قطع شود و یا تماس خود را از دست بدهد و یا زمانی که باطری آن تمام شده یا رو به اتمام باشد بیش از حد مضطرب می‌شود این ترس همچنین می‌تواند ناشی از مفقود شدن تلفن همراه باشد که غالبا با حس ناکامی ‌شدیدی در فرد توام است (عسکری, دلاور, & فرهنگی, 1396).

در روزگار کنونی جایگاه این ابزار و محصولات جدید به گونه ای رشد یافته است که دیگر زندگی بدون آن قابل تصور نیست، این این ابزار نه تنها به عنوان یک وسیله ارتباطی عادی، بلکه ابزاری برای انجام اموری نظیر ارتباط با شبکه‌های اجتماعی گوناگون مانند فیسبوک، اینستاگرام، توئیتر و به طور کلی اینترنت و نیز وسیله ای برای برنامه ریزی روزانه، تعیین ساعت، استفاده از مکان یاب، گوش دادن به موسیقی، مشاهده تلوزیون، عکاسی، محاسبه نرخ ارز و سهام بورس و… استفاده می‌شود (عسکری, دلاور, & فرهنگی, 1396).

نتیجه گیری

در عصر حاضر شاهد برجسته شدن حضور افراد در فضای مجازی و دور شدن آن‌ها از فضای واقعی هستیم عواملی مانند ویژگی شخصیتی افراد، خود اظهاری و خود افشایی، رهایی از حس تنهایی، ارضای حس کنجکاوی و تعامل با دیگران افراد را به استفاده از این فضا سوق می‌دهد در این بین وجود تکنولوژی تلفن همراه تاثیری زیادی در حضور پر رنگ افراد دارد زیرا این وسیله سبک و در اندازه ای کوچک که حمل آن را راحت کرده است به طوری که افراد در هر مکان و هر زمانی می‌توانند از آن استفاده کنند و محدودیت زمان و مکان را از بین ببرند و اتصال خود را با دنیای مجازی برقرار کنند و هنگامی ‌که در حال انجام دادن کار‌های روزانه هستند از این وسیله و کارکرد‌های آن استفاده کنند.

این وسیله به قدری برای افراد مهم است که آن را عضو جدیدی از بدن تعبیر می‌کنند به گونه ای که به جز لاینفک زندگی افراد تبدیل شده است  و یک پدیده ای به نام  نوموفوبیا یا بی موبایل هراسی ایجاد  شده است. به هر روی علت  اهمیت این وسیله  می‌تواند عللی مانند حس امنیت، کاربرد ابزاری، همرنگ جماعت شدن و… باشد اما  علت  تمایل به زندگی در فضای مجازی که با استفاده از این وسیله امکان حضور درآن ایجاد می‌شود می‌تواند علت اصلی استفاده ی اکثر کاربران  از این تکنولوژی باشد.

منابع

حسین پور, ج., & عرب مومنی, ع. (1396). تاثیر شبکه‌های مجازی بر هویت نهاد خانواده. فصلنامه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی , 41.

در تاج, ف., رجبیان ده زیره, م., فتح اللهی, ف., & در تاج, ف. (1397). رابطه میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی با احساس تنهایی و خیانت زناشویی در دانشجویان. فصلنامه روان شناسی تربیتی, 120.

عسکری, س., دلاور, ع., & فرهنگی, ع. (1396). بررسی رابطه میان الگوی مصرف موبایل و احساس بی موبایل هراسی در میان کاربران تلفن همراه کلان شهر تهران. فصنامه علمی‌پژوهشی ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی, 199.

عیدی زاده, ر., & احمدی بلوطکی, م. (1396). رابطه تکنولوژی با سبک زندگی دانشجویان رشته‌های علوم اجتماعی دانشگاه ازاد اسلامی‌واحد علوم تحقیقات تهران. مطالعات جامعه شناسی, 126-127.

محمد رضوی, س., کیانپور, م., & آقا بابایی, ا. (1396). زنان و تجربه ی احساسات مجازی. فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده, 64.

موسوی, س. (1390). بررسی نگرش به تلفن همراه در بانوان ساکن تهران. مطالعات زنان, 86.