| سرعت تحول در دنیای تجارت و خصوصاً تجارت الکترونیک باعث شد، تا در فقدان قانون‌گذاری مناسب، جهان شاهد نوع دیگری از کودکان کار و استفاده ابزاری از کودکان باشد.

دختر ۱۸ساله اتریشی به محض رسیدن به سن قانونی از پدر و مادر خود به علت انتشار عکس‌هایش در فیس‌بوک شکایت کرد. او انتشار این عکس‌ها را شرم‌آور و نقض حریم شخصی خود خواند. این خبر را دیلی میل منتشر کرد و وکیل این دختر گفت، شانس موکلش برای پیروزی در دادگاه، زیاد است.[1] نکته قابل توجه در این گزارش این است که هدف والدین دختر اتریشی، از انتشار تصاویر دخترشان کسب درآمد نبود. حال سؤال مهم اینجاست که وضعیت حقوقی استفاده تجاری از کودکان چه به وسیله والدین و چه افراد دیگر، چیست؟

نه گذشت زمان و نه تحول تجارت و اقتصاد نتوانسته است پای کودکان را از کار و سوداگری دور نگاه دارد. از قرن‌های گذشته تا 1989میلادی هنگام تصویب پیمان‌نامه حقوق کودک، کودکان در شغل‌هایی نظیر کشاورزی، معدن و کارخانجات نخ ریسی مشغول به کار بودند. فقدان قانون برای جلوگیری از اشتغال کودکان، دست کارفرمایان را باز گذاشته بود تا با استخدام نیروهای کودک، هزینه‌های تولید خود را کاهش دهند. فقر اقتصادی و فرهنگی خانواده‌های کودکان آن‌ها را واداشته بود تا اهمیتی به ضربات ناخوشایند این وضعیت نابهنجار ندهند.

اما امروزه شرایط تغییر کرده است. کار کودک پدیده‌ای غیرقابل پذیرش در دنیای امروز است و باور نخبگان و عموم جامعه بشری این است که کار برای رشد فیزیکی و روانی کودکان زیان‌آور است. کودک به علت نبود تکامل رشد بدنی و فکری، قبل و بعد از تولد به مراقبت و توجه خاص که شامل حمایت قانونی مناسب است، نیاز دارد.[2]

پس از تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر، حقوق کودکان، به‌عنوان درصد قابل‌توجهی از جامعه بشری، موردتوجه قانون‌گذاران بین‌الملل قرار گرفت. کودک به‌عنوان یک انسان دارای حقوق اساسی و مشترک با سایر انسان‌هاست. اما وضعیت خاص کودکان و وجود این نکته که دوران کودکی مستلزم مراقبت و مساعدت ویژه است[3]، باعث شد تا در ادامه راهی که اعلامیه جهانی حقوق بشر گشوده بود، میثاق حقوق کودک نیز تصویب گردد.

“ کار کودک پدیده‌ای غیرقابل پذیرش در دنیای امروز است و باور نخبگان و عموم جامعه بشری این است که کار برای رشد فیزیکی و روانی کودکان زیان‌آور است. کودک به علت نبود تکامل رشد بدنی و فکری، قبل و بعد از تولد به مراقبت و توجه خاص که شامل حمایت قانونی مناسب است، نیاز دارد. “

اما پیش‌تر از آن، میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به مسئله کار کودکان توجه نشان داده بود. این میثاق تصریح می‌کرد، کودکان باید در مقابل بهره‌برداری و استثمار اقتصادی و اجتماعی محافظت شوند. اگر استخدام آنان برای اخلاق و سلامتی آن‌ها زیان‌آور است یا مانع از رشد طبیعی آنان می‌گردد، چنین استخدامی طبق قانون قابل مجازات است. این ماده همچنین دولت‌های عضو را موظف می‌کند که حدود سنی استخدامی برای کودکان را تعیین کنند تا استخدام کمتر از آن سن انجام نگیرد.[4]

سرعت تحول در دنیای تجارت و خصوصاً تجارت الکترونیک باعث شد، تا در فقدان قانون‌گذاری مناسب، جهان شاهد نوع دیگری از کودکان کار و استفاده ابزاری از کودکان باشد. نکته قابل‌توجهی که هم در پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک مصوب 2000 میلادی [5] و هم در کنوانسیون حقوق کودک مشاهده می‌شود این است که سوءاستفاده از کودکان صرفاً تحت عنوان استثمار جنسی و پورنو گرافیک موردبحث بوده و سخنی پیرامون دیگر انواع استفاده ابزاری از کودکان به میان نیامده است. شاید بتوان این فقدان قانون‌گذاری در عرصه‌های دیگر را ناشی از عدم گسترش استفاده ابزاری از کودکان در تجارت الکترونیک و اینترنت در زمان تصویب کنوانسیون دانست. اما پس از گسترش حوزه‌های تجارت الکترونیک، هرلحظه تأخیر در قانون‌گذاری و برقراری اجماع بین‌المللی، می‌تواند آینده را برای کودکان تاریک و خطرات گسترده‌ای را متوجه ایشان کند.

“ از دیدگاه روانشناسی، رفتاری که در آن کودک توسط اطرافيان مورد سوءاستفاده‌های مختلف جسمي، جنسي و عاطفی و يا غفلت قرار می‌گیرد و به‌نوعی موجب آسیب رسیدن به رشد و سلامت او می‌شود، کودک‌آزاری شناخته می‌شود. “

از دیدگاه روانشناسی، رفتاری که در آن کودک توسط اطرافيان مورد سوءاستفاده‌های مختلف جسمی، جنسی و عاطفی و يا غفلت قرار می‌گیرد[6] و به‌نوعی موجب آسیب رسیدن به رشد و سلامت او می‌شود، کودک‌آزاری شناخته می‌شود.[7] سوءاستفاده از کودکان به هر شکل، استثمار کودکان در هر زمينه، و بی‌توجهی به نیازهای کودکان به هر صورت، کودک‌آزاری محسوب می‌شود. درگیر کردن کودکان با دنیایی که مقیاس و معیار آن تعداد لایک و دلار است و بازیچه قرار کودکان برای جذب مخاطب بیشتر و تبدیل کودکان به اینفلوئنسرهای جذاب، می‌تواند نوع جدید و مدرنی از کودک‌آزاری به‌حساب آید. والدین و شرکت‌های تجاری به‌جای کودکانی تصمیم می‌گیرند که معلوم نیست، پس از دوران کودکی به این حجم از نقض حریم خصوصی‌شان رضایت داشته باشند.

دیگر آنکه درگیر کردن کودکان با فضایی که می‌تواند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، کودکی را از آن‌ها سلب کند و حتی ضربات جبران‌ناپذیری به رشد اجتماعی، فرهنگی و تحصیلی آنان بزند، شایان توجه جدی‌تری از قبل است.

امکان طرح دعوی در مورد نقض حریم خصوصی کودکان عمر طولانی ندارد و عمدتا پس از رسیدن به سن قانونی، قابلیت اجرا پیدا می کند. با این وجود شاهد رویه ثابتی در جهان پیرامون این مسئله نیستیم. در برخی کشورها و نظام‌های حقوق بشری، امکان طرح دعوی و رسیدگی به آن پذیرفته شده و در غالب کشورهای جهان، مسائل مطرح در این حوزه، شناسایی نشده و طبعا مورد رسیدگی هم قرار نخواهد گرفت. اما این مسیری است که آغاز شده و دیر یا زود، کشورهای بیشتری به این جرگه خواهند پیوست.

اعلامیه جهانی حقوق کودک تصریح می‌کند: «نباید به‌هیچ‌وجه امکان و اجازه استخدام کودک در کارهایی داده شود که به‌ سلامت یا آموزش وی لطمه زده و یا باعث اختلال رشد بدنی، فکری و یا اخلاقی وی شود.» [8] مادری که کودکش را کالایی می‌بیند تا با آن درآمدزایی کند و همچنین شرکت‌ها و بنگاه‌هایی که دانسته و یا نادانسته از تصاویر کودکان برای فروش محصولات خود استفاده می‌کنند، معصومیت کودکان را به‌عنوان دستاویزی برای دستیابی به مقاصد اقتصادی خود به کار می‌گیرند. صفحات اینستاگرام و تلگرام پرشده از تصاویر و فیلم‌های کودکانی که به دلیل جذابیت و ایجاد شادابی در فضای تبلیغاتی زمینه‌های جلب‌توجه همه را فراهم می‌کنند.

“ مادری که کودکش را کالایی می‌بیند تا با آن درآمدزایی کند و همچنین شرکت‌ها و بنگاه‌هایی که دانسته و یا نادانسته از تصاویر کودکان برای فروش محصولات خود استفاده می‌کنند، معصومیت کودکان را به‌عنوان دستاویزی برای دستیابی به مقاصد اقتصادی خود به کار می‌گیرند. “

حال سؤال اینجاست. در میانه این حجم عظیم تجارت در اینترنت، آیا کودکان نیز حقی دارند؟ آیا می‌توان از کودکان برای انجام کارهای تبلیغاتی استفاده کرد؟ آیا این مسئله می‌تواند سوءاستفاده از کودکان محسوب شود؟ آیا انتشار تصاویر و فیلم‌های کودکان در اینترنت و شبکه‌های تلویزیونی ورود به حریم خصوصی آن‌ها نیست؟ آیا پدر و مادرها می‌توانند در این امور تصمیم گیر مطلق برای فرزندانشان باشند؟

پاسخ این سؤالات بالا هرچه باشد، نمی‌تواند این اصل اساسی و حیاتی را نقض کند که، کودکان حق داشتن حریم خصوصی و حق برخورداری از کرامت انسانی را دارند.

1. https://www.dailymail.co.uk/news/article-3788817/Daughter-18-sues-parents-posting-embarrassing-photographs-child-Facebook.html
2. اعلامیه جهانی حقوق کودک 1959
3. پیمان‌نامه حقوق کودک 1989
4. میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، ماده 10، تبصره 3
5. پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک در خصوص فروش‌، فحشاء و هرزه‌نگاری کودکان (مصوب 25 مه 2000 مجمع عمومی سازمان ملل متحد)، ماده 2
6. کتايون خوشابي و سید عباس باقري يزدي، متن آموزشي در زمينة کودک‌آزاری جسماني براي بهورزان و رابطين بهداشتي 1382
7. فاطمه قاسم‌زاده، مقاله «کودک‌آزاری: علل و راههای پيشگيري از آن»
8. اعلامیه جهانی حقوق کودک 1959، اصل 9