بسیاری از ما هنگامی که واژه «انتقاد» را می شنویم، به اشتباه آن را، خرده گرفتن و اشکال تراشی از دیگران، معنا می کنیم. در این حالت اگر شخصی مورد انتقاد قرار گیرد، انتقاد را به عنوان حمله به «خود» تلقی کرده و در مقابل آن ایستادگی خواهد کرد. در این نوشتار سعی داریم هنر انتقاد کردن به شیوه سازنده را بیاموزیم.

انتقاد چیست؟
انتقاد یعنی نقد کردن. نقد کردن نیز به معنای بررسی لایه های پنهان و نامرئی است که از چشمان بسیاری پنهان است. بنابراین انتقاد از یک فرد باعث آشکار شدن یک لایه تاریک و مبهم از رفتار شخص مورد نظر خواهد شد و او را با نقاط ضعف و کاستی های خود روبرو خواهد کرد.

انتقاد سازنده
انتقاد سازنده از یک فرد سعی در تغییر رفتار شخص مورد نظر دارد، و هدف آن بررسی نقاط ضعف و کاستی هاست نه خرده گرفتن و اشکال تراشی.
انتقاد سازنده دقیق، صریح و بدون غرض است و اغراض شخصی، حزبی، گروهی و … در آن دخالت نمی کند.
انتقادی سازنده است که پیامد آن تغییر رفتار منفی در شخص مخاطب باشد و دریچه ای به سوی شکوفایی خلاقیت ها و استعدادها و پیشبرد اهداف سازمان بگشاید.
شما می توانید با انتقاد سازنده از یک شخص، شوق ارایه کار بهتر، دقت بیشتر در انجام امور محوله، فعالیت و تحرک بیشتر و … را به وجود آورید و استعدادها و قابلیت های بیشتری را در سازمان شکوفا کنید و راه پیشرفت را بپمایید و به اهداف والای سازمان نایل شوید.
یکی از مشکلات انتقاد کردن از یک فرد در سازمان و محیط کار، آن است که احتمال دارد فرد مورد نظر نیروی هیجانی قابل توجهی را در رابطه با کارش، صرف کرده باشد و بنابراین، انتقاد را به عنوان حمله به «خود» تلقی نماید. مشکل دیگر در انتقاد کردن، احساس رقابتی است که معمولاً بین همکاران وجود دارد، اگر شما یکی از همکاران خود را مورد انتقاد قرار دهید، ممکن است انتقاد شما به عنوان نوعی حمله به او یا به کار وی تلقی شود یا معنای این انتقاد آن باشد که در مقایسه با او، رفتار شما بهتر است. بنابراین ضروری است که هنر انتقاد سازنده را بیاموزیم و آن را به کار بندیم. لذا در ادامه به 15 اصلی که برای انتقاد کردن به شیوه سازنده باید مورد توجه قرار گیرد، اشاره می کنیم:

15 اصل برای انتقاد کردن به شیوه سازنده

1- انتقاد در زمان مناسب
انتقاد سازنده زمانی موثر واقع خواهد شد که در زمان مناسب آن صورت گیرد؛ یعنی تا زمانی که شرایط حاکم بر محیط در زمان وقوع مشکل یا نارسایی از بین نرفته است، باید انتقاد کرد چرا که در صورت اتلاف وقت، انتقاد بی معنی خواهد بود و در نظر شخص مورد نظر، کم اهمیت جلوه گر خواهد شد.

2- انتقاد در مکان مناسب
اگر می خواهید از شخصی که نتیجه رفتار و اعمالش منفی است، انتقاد کنید، این کار را در محیط کار خود انجام دهید و بهتر آن است که انتقاد در محل خلوت و به دور از چشم همکاران دیگر صورت پذیرد. این نکته را هم به خاطر بسپارید اگر در خارج از محیط کار از شخصی انتقاد کنید، ممکن است این انتقاد در نظر او کم اهمیت و گاهاً تهدیدآمیز تلقی شود.

3- انتقاد به طور خصوصی
از اصول اولیه و مهم انتقاد سازنده، انتقاد به طور خصوصی است. برای آنکه انتقاد شما سازنده باشد به طور خصوصی از شخص انتقاد کنید و در کنار انتقاد، نقاط قوت شخص را هم مورد تقدیر قرار دهید تا اطمینان یابد که شما خدماتش را نیز در نظر دارید. با این کار زمینه را برای پذیرش انتقاد در مخاطب فراهم خواهیم کرد. بعد از انتقاد هم حرفها و درد دل مخاطب را نیز بشنوید تا مطمئن شوید که در قضاوت خود به راه خطا نرفته اید. به این نکته هم توجه داشته باشید که اگر از فردی که نتیجه رفتار و اعمالش منفی است، در حضور همکاران دیگر انتقاد کنید، نتیجه این عمل شما آن خواهد بود که او را در موضع دفاعی شدیدی قرار خواهید داد.

4- انتقاد ملایم
این نکته را همواره به یاد داشته باشید که انتقاد شدید، هر چند با حسن نیت و خیرخواهانه انجام گیرد، باعث رنجش فرد و صدمه به «خود» او می شود و رفتار دفاعی را در وی تحریک می کند. بنابراین بهتر است ابتدا انتقاد را به شیوه ای ملایم آغاز کنیم و اگر ضروری تشخیص دادیم، بعداً آن را شدیدتر کنیم. همچنین توجه داشته باشید که انتقاد شدید مشکل آفرین است، چون عدول از موضع خود و پس گرفتن یا تکذیب کردن، مشکل است.

5- انتقاد از روش کار نه از خود شخص
تنها از روش کار انتقاد کنید نه از خود شخص. چرا که با این کار خواهید توانست شخص مورد نظر را به تغییر رفتار و روش انجام کار وادارید.

6- بیان انتقاد به طور فشرده
با سخنرانی کردن و تکرار نکات، تاثیر کلام انتقاد کننده از بین می رود، بنابراین ضروری است که انتقاد را موجز و فشرده بیان کنید تا مخاطب در وضعی قرار بگیرد که نکات مورد نظر را به خوبی درک کرده و نسبت به رفع نواقص و کاستی ها اقدام نماید.

7- انتقاد مبتنی بر واقعیت های عینی
به خاطر داشته باشید که بسیاری از انتقادها به آن دلیل رد می شوند که طرف مقابل فکر می کند بی ارزش است. وقتی شما از واقعیتها برای طرح انتقاد استفاده می کنید، احتمال اینکه شخص مورد نظر، انتقاد شما را درک کند، بیشتر خواهد بود. بنابراین توصیه می شود مبنای انتقاد خود را بر پایه واقعیتها قرار دهید و نه ادراکهای ذهنی.

8- انتقاد در حیطه اختیارات و وظایف شخص مخاطب
وقتی می خواهید از برخی رفتار و اعمال شخصی انتقاد کنید، این نکته را به خاطر داشته باشید که نکاتی را به عنوان انتقاد مطرح نمایید که در حیطه اختیارات و وظایف شخص مخاطب باشد، به طوری که وی بتواند در زمینه های مورد نظر شما، فعالیت نمایید و اشکالات کار را مرتفع سازد.

9- انتقاد بر حسب هدف مشترک
انتقادی سازنده خواهد بود که بر حسب هدف مشترک مطرح گردد. اگر انتقاد شما در جهت به انجام رسیدن مقصودی باشد که هر دو شما تلاش می کنید به آن دست یابید، ممکن است درک آن برای شخص مخاطب، ساده تر باشد. بنابراین بهتر آن است که برای آنکه انتقاد شما سازنده باشد از کلماتی استفاده کنید که بر همکاری تاکید دارند و کمتر حالت رقابت جویی، جاه طلبی و سرزنش دارند. برای مثال در تهیه یک گزارش اگر همکار شما همکاری لازم را ندارد و می خواهید از او انتقاد کنید اگر به او بگویید: « اگر در زمانی که من مشغول ویرایش متن گزارش هستم، شما نیز اطلاعات آماری را به صورت نهایی در بیاوری، می توانیم گزارش را سریعاً تهیه کنیم.» اثربخش تر خواهد بود تا اینکه بگویید: «تا وقتی سریعتر آمارها را قطعی نسازی، من هم قادر نخواهم بود گزارش را به موقع به اتمام برسانم.»

10- انتقاد در پوشش «پیشنهاد»
انتقادخود را در پوشش «پیشنهاد» و حتی «سئوال» مطرح کنیدتا شخص مخاطب راحت تر آن را بپذیرد.

11- پرهیز از کنایه در انتقاد
اگر قصد آن دارید که از یک شخص انتقادسازنده کنید، از گوشه و کنایه زدن به شخص مخاطب جداً بپرهیزید چرا که این کار نشان دهنده آن است که شما از شخص عصبانی هستید نه از اینکه کار درست انجام نشده است. به همین دلیل مخاطب در جبهه مخالف شما جای خواهد گرفت و حتی اگر گفته های شما درست و منطقی هم باشد آنها را قلباً نخواهد پذیرفت.

12- پرهیز از افراط در انتقاد
در انتقاد کردن افراط نکنید؛ یعنی به شخص مخاطب نگویید که از همه کارهای او انتقاد دارید و هیچ یک از کارهای او مورد تایید شما نیست. برای مثال هیچ گاه نگویید «مثل همیشه، شما کارتان را درست انجام نداده اید»، یا « هیچ وقت نشده است که به کار شما اعتماد کنم» یا « برای صدمین بار است که به شما می گویم…» . چرا که این جملات می رساند که شما منصف نیستید و یا دقت نظر کافی در حل معضلات ندارید و در هر حالتی که شخص کاری را انجام دهد، شما باز از او انتقاد خواهید کرد. بنابراین در انتقاد کردن از واژه هایی مانند «همیشه»، «هرگز»، «هیچ وقت» و … کمتر استفاده کنید.

13- پرهیز از موضع دفاعی در انتقاد
در انتقاد سازنده نباید موضع دفاعی گرفت؛ یعنی برای انتقاد کردن پوزش نخواهید چرا که این امر می رساند که شما در موضوعی که مورد انتقاد شماست، تردید دارید.

14- پرهیز از موضع ریاست در انتقاد
برای آنکه انتقاد شما سازنده باشد از ایفا کردن نقش رئیس، اجتناب کنید. چرا که بیشتر کارکنان اگر احساس کنند همکارشان در هنگام انتقاد کردن نقش رئیس را ایفا می کند، رنجش پیدا می کنند. معنی «رئیس بازی» آن است که شما به گونه ای رفتار کنید که گویی با رابطه با شخص دیگر، اختیار (قدرت) رسمی دارید؛ در حالی که در حقیقت شما یک همکار یا مرئوس هستید. برای مثال شما به همکار خود می گویید: «اگر این کار را تا پایان ساعت اداری تمام نکنی و به من تحویل ندهی باید بعد از وقت اداری کار کنی تا کار به اتمام برسد.»

15- تدبیر مناسب در انتقاد از رییس
امکان دارد که در یک سازمان، شما بخواهید از رفتار و اعمال منفی مدیر و یا رئیس خود انتقاد کنید. در این مواقع برای آنکه انتقاد شما سازنده باشد توصیه می شود انتقاد از رئیس را به عملکرد شغلی خود ربط دهید؛ برای مثال به او بگویید: رفتار شما -هر چند که قصد و نیت تان خوب است- دست و پای مرا برای ارایه عملکرد شغلی مناسب، بسته است.
این نکته را هم به خاطر بسپارید که در انتقاد از رئیس خود، هرگز موضع ریاست و یا موضع بالاتر را به خود نگیرید، چرا که این کار ، امکان دارد به قیمت از دست دادن شغلتان تمام شود.