امام حسن عسکری(ع)، یازدهمین پیشوای جهان، در سال 232 هجری قمری در شهر مدینه دیده به جهان گشود. از آنجا که همچون پدرش امام هادی(ع)، به دستور خلفای عباسی در محله عسگر سامرا ساکن بود، به عسکری معروف شد. کنیه اش ابومحمد و لقب معروفش «نقی» و «زکی» است. آن حضرت شش سال امامت کرد و در 28 سالگی به دست معتمد عباس به شهادت رسید. همزمان با فرا رسیدن سالروز شهادت مظلومانه پیشوای یازدهم، گفتگویی داشته ایم با استاد فاطمی نیا و مروری به زندگی کوتاه و پربرکت آن حضرت که در ادامه می خوانید.

* استاد! برای شروع به فعالیتهای فرهنگی و سیاسی امام حسن عسکری(ع) در دوران امامت کوتاه ایشان اشاره ای داشته باشید.
** امام حسن عسکری(ع) در دوران کوتاه امامت خویش، توسط خلفای عباسی تحت نظر بودند، اما با وجود همه فشارها و مراقبتهای حکومت عباسی، ایشان اقدام به انجام سلسله فعالیتهای سیاسی، اجتماعی و علمی در راه حفظ اسلام و مبارزه با افکار ضد اسلامی کردند و بدین ترتیب بسیاری از تلاشهای عباسیان را برای نابودی اسلام، خنثی نمودند که از جمله آنها می توان به کوششهای علمی در دفاع از آیین اسلام، رد اشکال و شبهه های مخالفان، تبیین اندیشه صحیح اسلامی، فعالیتهای سری سیاسی، پشتیبانی مالی از شیعیان بویژه یاران خاص، تقویت و توجیه سیاسی بزرگان شیعی در برابر مشکلات، استفاده گسترده از آگاهی غیبی برای جلب منکران امامت و دلگرمی شیعیان و در نهایت آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت فرزندش حضرت مهدی(عج) که از جمله تلاشهای آن حضرت بود.

* اگر ممکن است، گستره بحث را با کوششهای علمی حضرت ادامه دهیم.
** بله، حتماً، چون کوششهای علمی ایشان تأثیر بسیاری در پیشرفت اسلام داشت و اگر چه امام حسن عسکری(ع) در دوران امامت در شرایط نامساعد و محدودیت بسیار شدید حکومت عباسی زندگی می کرد، در عین حال، شاگردان بسیاری را تربیت کرد که هر کدام به سهم خود تأثیر بسیار شگرفی در نشر و گسترش معارف اسلامی داشتند. شیخ طوسی، تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از صد نفر ثبت کرده است که احمد بن اسحاق قمی، ابو عمر و عثمان بن سعید و علی بن جعفر از آن جمله هستند. حتی مسلمانان و شیعیان در حل مشکلات و تنگناهایی که داشتند، به آن حضرت مراجعه می کردند و از طریق واسطه هایی به حل مشکلاتشان می رسیدند.

* استاد! گویا حضرت شبکه های ارتباطی بسیاری با شیعیان داشتند، اما در آن دوران خفقان حکومت عباسی چطور به این مهم دست یافتند؟
** از آنجا که در زمان امام حسن عسکری(ع) شیعیان در مناطق و شهرهای گوناگون پراکنده بودند و در شهرها و مناطقی مثل کوفه، بغداد، نیشابور، قم، مدائن، خراسان، یمن، سامرا و… می شد شیعیان را یافت، این شهرها پایگاه شیعیان محسوب می شد. این گستردگی و پراکندگی نیازمند یک سازمان ارتباطی منظم بود تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت از یک سو و ارتباط آنها را با همدیگر از سوی دیگر برقرار کند و از این طریق آنها را از نظر دینی و سیاسی رهبری نماید. این نیاز از زمان امام جواد(ع) احساس می شد که با ایجاد شبکه ارتباطی وکالت و نصب نمایندگان در مناطق گوناگون اجرا شد. امام حسن عسکری(ع) هم این برنامه را دنبال کردند و به گواهی اسناد و شواهد تاریخی، آن حضرت نمایندگانی از میان چهره های درخشان و شخصیتهای برجسته شیعه برگزیده و در مناطق مختلف منصوب کرده بودند. آن حضرت علاوه بر این شبکه ارتباطی وکالت، از راه فرستادن پیکها نیز با شیعیان و پیروان خود ارتباط برقرار می کردند و فعالیتهای ابوالادیان، یکی از نزدیک ترین یاران حضرت، نمونه ای از این موارد است. او نامه ها و پیامهای امام حسن عسکری(ع) را به پیروان ایشان می رساند و سپس نامه ها، پرسشها، مشکلات، خمس و سایر وجوه ارسالی شیعیان را دریافت می کرد و در سامرا به محضر امام می آورد. نامه ای که امام(ع) به ابن بابویه نوشته اند، از نمونه این نامه هاست.

* امام حسن عسکری(ع) فعالیتهای سری سیاسی خود را چطور پوشش می دادند؟
** ایشان با وجود تمام محدودیتها و کنترلهایی که از سوی دستگاه خلافت به عمل می آمد، یک سلسله فعالیتهای سیاسی را هم رهبری می کردند. برای نمونه، عثمان بن سعید، از نزدیک ترین یاران امام، زیر پوشش روغن فروشی فعالیت می کرد. شیعیان و پیروان امام، اموال و وجوهی را که می خواستند به امام برسانند، به او می دادند و عثمان آنها را در ظرفها و مشکهای روغن قرار می داد و به امام می رساند. مبارزه خستگی ناپذیر امام(ع) باعث شد نیمی از شش سال امامتش در زندان سپری شود و ایشان تحت شدیدترین شکنجه ها در زندان مخوف عباسی قرار گرفتند. از مهمترین فعالیت سیاسی امام حسن عسکری(ع)، تقویت و توجیه سیاسی رجال شیعه در برابر فشارها و سختی مبارزه سیاسی، در راه حفظ آرمانهای تشیع بود. از آنجا که شخصیتهای بزرگ شیعه تحت فشار عباسیان بودند، امام ایشان را دلگرم می کردند تا میزان تحمل، صبر و آگاهی آنها در برابر فشارها بیشتر شود. در نامه ای که امام(ع) به علی بن حسین بن بابویه نوشتند، چنین آمده بود: «شیعیان ما پیوسته در غم و اندوه خواهند بود تا فرزندم ظاهر شود؛ همان کسی که رسول خدا(ص) بشارت داده زمین را از قسط و عدل پر خواهد کرد، چنان که از ظلم و جور پر شده است.

* امام حسن عسکری(ع) به عنوان احیاگر اسلام، در حفظ و نگهبانی از اندیشه های اسلامی، چه تدابیری داشتند؟
** دوران امام حسن عسکری(ع) یکی از دورانهای دشواری بود که افکار گوناگون از هر سو، جامعه اسلامی را تهدید می کرد، اما آن حضرت مثل پدران و اجداد مطهرشان از این مسأله غفلت نورزیدند و در برابر گروه ها و مکتبهای التقاطی و اندیشه های وارداتی و ضداسلامی از جمله صوفیان، غلوکنندگان، واقفیان، دوگانه پرستان و… سخت موضعگیری داشتند و با شیوه های خاص خودشان کارهای آنها را نقش برآب کردند. مهمترین نکته این که دوران امام حسن عسکری(ع) از بدترین دوره های اسلامی بود، زیرا به دلیل خوشگذرانی حاکمان، بی خبری و فقر عمومی بر سر زمینهای اسلامی حاکم بود و اگر تلاش شبانه روزی امام حسن عسکری(ع) نبود، اسلام به دلیل سیاستهای حکومت عباسی، از یادها می رفت و نابود می شد. اگر چه امام زیر نظر مستقیم دولت عباسی قرار داشت، ولی هوشیاری حضرت چنان بود که در بیشتر سرزمینهای اسلامی، نماینده داشتند و این نشان از توجه ایشان به گسترش اسلام دارد.

* اما فشارها در دوران امام حسن عسکری(ع) بسیار زیاد بود و شاید برای بسیاری از مردم این نکته اهمیت داشته باشد که بدانند علت این همه فشارها چه بود. اگر ممکن است برای حسن ختام گفتگو در این زمینه بفرمایید.
** محدودیت و فشارهای دوران امام حسن عسکری(ع) از دو مسأله سرچشمه می گرفت؛ نخست اینکه در عصر امام حسن عسکری(ع) شیعیان در عراق قدرتی بزرگ محسوب می شدند و حاکمیت هیچ کدام از خلفای عباسی را مشروع نمی دانستند. آنها با این باور زندگی می کردند که امامت الهی، در فرزندان امام علی(ع) باقی است و امام حسن عسکری(ع) تنها شخصیت ممتاز این خانواده بودند. از این رو، حضرت بیشتر از دیگران تحت نظر مأموران حکومتی بودند و خاندان عباسی و هواداران آنها می دانستند که حضرت مهدی(عج) که تمامی حکومتهای خودکامه را از بین خواهد برد، از نسل ایشان است و دایم در تلاش بودند تا فرزند آن امام بزرگوار را از بین ببرند، هر چند هرگز موفق نشدند و سرانجام روزی دوازدهمین امام(ع) ظهور خواهد کرد و ریشه ظلم و ستم را از بین خواهد برد.