«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| فضای مجازی این شرایط را برای فرد مهیا می‌کند که در این محیط قسمتی از هویت‌های خود چه انتصابی چه اکتسابی را خودش تعیین کند.

شاید برای شما هم پیش آمده باشد که دوست یا آشنایی را که چندین سال است با او مراوده دارید و می‌شناسیدش در فضای مجازی یک جور دیگر دیده باشید. ما در این مقاله قصد داریم که تا حدودی علت این امر را مشخص کنیم. برای روشن تر شدن مسیر مقاله لازم است ابتدا در مورد سه مفهوم بازتعریف، خود یا همان هویت و فضای مجازی بیشتر بدانیم.

بازتعریف

مفاهیم تعریف شده زیادی در دنیای ما وجود دارد که خیلی از آنها شناخته شده نیز هستند. حال اگر ما همین مفاهیم را از جایگاه دیگری نگاه کنیم؛ یعنی زاویه دیدمان را عوض کنیم و آن را دوباره تعریف کنیم به آن باز تعریف می‌گویند. مثلا زندگی اجتماعی زنان چیزی بوده که از قدیم وجود داشته است، اما با پررنگ شدن فرهنگ مصرف گرایی، امروزه هویت اجتماعی زنان باز تعریف شده است و مقوله مصرف گرایی یا تبرج جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است.

یا مثلا معلمان در گذشته یک نوع نقش مورد قبول در جامعه داشته اند اما امروزه با وجود خصیصه‌های جوان امروزی نیازمند باز تعریف نقش خود در جامعه هستند. یا اصلا مثالی ساده تر: شاید دیده باشید در داستان‌ها یا فیلم‌ها یا حتی در واقعیت فردی که در محیط جدید زندگی خودش گذشته خود را پنهان می‌کند. این هم یک نوع باز تعریف است. اما در باز تعریف دو نکته مهم وجود دارد یکی شرایط و بستر بیرونی که مفهوم را به باز تعریف سوق می‌دهند و دیگری ععل درونی خود مفهوم در ادامه بیشتر توضیح می‌دهیم.

هویت (خود)

آنچه از نام، نام خانوادگی، نام پدر و ویژگی‌های دیگر که شخص بدان‌ها شناخته می‌شود.
1 حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد؛ شخصیت؛ ذات.
۲ هستی؛ وجود. (عمید, 1389)

همانطور که از تعریف لغت نامه پیداست مولفه‌های مختلفی وجود دارند که کلمه هویت را می‌سازند اما در کل تمامی‌مولفه‌ها به دو دسته ی اکتسابی مانند شغل ، شخصیت ، پوشش و … و انتصابی ماند نام خانوادگی ، محل تولد ، سن و… تقسیم می‌شوند.

اما قبل از اینکه به سراغ تلفیق این دو مفهوم در عرصه فضای مجازی برویم کمی ‌بیشتر درمورد این دو صحبت کنیم. همانطور که گفتیم هویت یک انسان درای دو بعد انتصابی و اکتسابی است. فرد اگر بخواهد هویت خود را عوض کند فقط می‌تواند آن بخش از هویت را که اکتسابی است عوض کند که این هم مقوله بسیار سخت و پیچیده ایست و نیازمند تلاش زیاد. اما راه دیگری هست که امروزه خیلی‌ها درگیر آن می‌شوند. آن‌ها می‌خواهند هویت فعلی خود را از صحنه پاک کنند و بعد با توجه به علائق و بینش‌های خود آن را تعریف کنند. به عنوان مثال شاید فردی را دیده باشید که از نام خود ناراضی بوده و خودش نام جدیدی بر روی خود می‌گذارد. این نوع دگرگونی که لازمه آن فراموشی هویت فعلی و کتمان آن است بسیار در فضای مجازی رایج است!

فضای مجازی

در لغت‌نامه‌های غربی فضای مجازی را محیطی نظری و علمی‌خوانده اند که ارتباطات کامپیوتری در آن رخ می‌دهد (آکسفورد, 2018). اگر بخواهیم بیشتر  توضیح دهیم تمام فعل و انفعالاتی که انسانها در اینترنت انجام می‌دهند در واقع در آن فضای فیزیکی که هستند اثری نمی‌گذارد و این تغیرات تماما در یک محیط غیر حقیقی که ما از آن به عنوان فضای مجازی یاد می‌کنیم اتفاق می‌افتد.

قسمت زیادی از بحران باز تعریف خود در فضای مجازی بر می‌گردد به ویژگی‌های فضای مجازی که زمینه را برای تغیر ایجاد می‌کند. در اینجا می‌خواهیم چند عدد از آنها را مطرح کنیم.

اولین مورد که یک اشاره کوچک به آن داشتیم این که فضای مجازی این شرایط را برای فرد مهیا می‌کند که در این محیط قسمتی از هویت‌های خود چه انتصابی چه اکتسابی را خودش تعیین کند. در صورتی که اصلا همچین چیزی وجود ندارد. به‌عنوان مثال قطعا دیده اید که مرد یا پسری در فضای مجازی خود را دختر معرفی کند!

دومین ویژگی که فضای مجازی برای مخاطبینش ایجاد کرده سفر‌های کوتاه مدت به نقاط دور دست است! بعنوان مثال فردی در هنگ کنگ به راحتی می‌تواند احساس کند که در محیط اسپانیا قرار دارد. اما این ویژگی چه پیامدی همراه خود داشته است؟

اینکه فرد با کشورهای دیگر همزیستی بیشتری کرده و تبادل فرهنگ زیادی رخ می‌دهد. مثلا وقتی یک کسی در یک کشوری مثل ایران یا عربستان یا قطر یا هر کشور مسلمانی حضور دارد که مهمانی‌های شبانه و جشن‌هایی ازین قبیل ممنوع است از طریق فضای مجازی می‌توانند خود را در آن جشن‌ها قرار دهد یا با افراد کشور‌های دیگر گفتگوکند و کم کم فرهنگ آن‌ها را مزه مزه کند و به فرهنگ خودش اضافه کند. ثمره این خصیصه می‌تواند این باشد که فرد در کشوری زندگی می‌کند ولی سنن و آیین کشور دیگر را اجرا می‌کند. مثل برگزاری مناسباتی مثل کریسمس یا ولنتاین به طور فراگیر در ایران!

سومین خصیصه که شاید به طور مبنایی شبیه به اولین ویژگی باشد. فضای مجازی به فرد امکان کتمان حقائق را می‌دهد. به‌عنوان مثال اگر شما با فردی در دنیای حقیقی مواجه شوید بعد مدتی کم کم خصلت‌های فرد را متوجه می‌شوید. مثلا متوجه می‌شوید که این فرد پرخاشگر است، متوجه می‌شوید راستگو است یا حتی ویژگی‌های ظاهری چاق است یا بلند قامت است و… . اما در فضای مجازی فرد می‌تواند تا حدودی این ویژگی‌های خود را از مخاطب کتمان کند. مثلا اگر از خود عکسی نگذارد شما نمی‌فهمید که چاق است یا لاغر یا به این راحتی نمی‌توان فهمید این فرد راستگوست یا دروغ گو. مخلص کلام اینکه فرد می‌تواند هرکدام از ویژگی‌هایی که دوست دارد را در ویترین بگذارد و بقیه را در انبار خود نگه دارد!

چهارمین ویژگی که فضای مجازی ایجاد می‌کند ویژگی مکالمه از راه دور است که این مورد در دل خودش چندین ویژگی دارد. مثلا این که افراد خجالتی یا کم توان و ناتوان از منظر تکلم می‌توانند راحت تر ارتباط برقرار کنند یا در این نوع ارتباط شما می‌توانید حرف‌هایتان را با دقت و ظرافت بیشتری بزنید. مثلا فردی که در محیط حقیقی منزوی و گوشه گیر است در فضای مجازی راحت فعالیت می‌کند یا مثال دیگر: فردی در مواجهات خود در فضای حقیقی نمی‌تواند در حرف‌ها تصمیمات سریع بگیرد و پاسخ بدهد در فضای مجازی با آرامش و بدون هیچ فشاری حرف خود را می‌زند.

اما چرا؟

این حرف‌ها را زدیم که بتوانیم بفهمیم که چرا این اتفاق رخ می‌دهد؟ همانطور که اول مقاله اشاره کردیم شرایط باز تعریف در دو جنبه ایجاد می‌شود. جنبه اول شرایط درونی فرد، جنبه دوم شرایط بیرونی مثل فضای مجازی. اما چه شرایطی در فضای مجازی وجود دارد که فرد را به باز تعریف هویت سوق می‌دهد؟

مثلا فضای مجازی به طور آشکار و نهان مقوله توجه را در خود قرار داده؛ یعنی سعی دارد که به کاربران خود بفهماند که شما نیازمند توجه‌ها هستید و در این مسیر بالطبع هرکسی که جذابیت بیشتری داشته باشد کانون توجهات قرار می‌گیرد. پس کاربرانی که در این بازی وارد می‌شوند دوست دارند که خود را جذاب تر معرفی کنند! یا مثال دیگر در مورد شرایط فضای مجازی: فضای مجازی با توجه به الگو‌های خود سعی می‌کند که اسطوره و اسوه‌هایی را معرفی کند و در معرض دید مردم قرار دهد. مردم هم با مشاهده آنان سعی می‌کنند که رفتار آنها را بررسی و گاهی تقلید کنند.

“فضای مجازی به طور آشکار و نهان مقوله توجه را در خود قرار داده؛ یعنی سعی دارد که به کاربران خود بفهماند که شما نیازمند توجه‌ها هستید و در این مسیر بالطبع هرکسی که جذابیت بیشتری داشته باشد کانون توجهات قرار می‌گیرد. پس کاربرانی که در این بازی وارد می‌شوند دوست دارند که خود را جذاب تر معرفی کنند.“

اما عده ای هم وجود دارند که اسیر این دگرگونی فضای مجازی نمی‌شوند. چرا؟ در واقع فرد می‌تواند توانایی کنترل بر خواسته‌های فضای مجازی را داشته باشد. اما چطور است که اغلب این گونه نمی‌شود؟ در واقع این دگرگونی‌ها ریشه‌های روانشناسانه نیز دارد بعنوان مثال نارضایتی از خود ، عدم اعتماد بنفس لازم ، روحیه اهمال کاری و…. که فضای مجازی بستر نمود این‌ها را در درونیات فرد فراهم می‌کند و آنها را نشان می‌دهد که بررسی این بعد روانشناسانه خود مجالی دیگر می‌خواهد!

نتیجه گیری

برای نتیجه گیری لازم می‌دانم به نظر چند تن از صاحب نظران که به طور کل در سه دیدگاه مطرح شده بپردازم.

اولین نظر خوشبینانه: بر اساس این نظریه فضای مجازی برای افراد این شرایط را مهیا می‌کند که هویت‌ها و زندگی‌های برابر را تجربه کنند و در فضایی که آزادی بیشتری نسبت به واقعیت به آنها می‌دهد شرکت کنند. فضایی که فشار‌هایی از قبیل فشار‌های جغرافیایی، خانوادگی و … را گاهی ندارد. صاحب نظران این بینش استون و رینگلود می‌باشند. (حلاج, 1393)

دومین نظر بینش بد بینانه: دراین بینش فضای مجازی به دلیل انتزاعی بودن باعث شکل گیری هویت‌های پیچیده ، متعدد و دروغین می‌گردد و باعث از بین رفت احساس‌های واقعی می‌شود و درنهایت معنا از بین می‌رود. صاحب نظران در این بینش کاستلز و نامیلسون هستند. (حلاج, 1393)

اما نظر سوم بینشی تلفیقی: این دسته معتقدند که با وجود فضای مجازی نوعی تعامل بین  هویت و جامعه شکل می‌گیرد و در این میان هم می‌تواند تعامل‌ها مثبت باشد هم منفی که بستگی به شرایط و درونیات جامعه و افراد دارد. صاحب نظران این بینش هم افرادی مثل گیدنز و رابرتسون می‌باشند. (حلاج, 1393)

در نهایت باز تعریف خود در فضای مجازی امری است که امروزه خیلی از افراد درگیر آن هستند و درست است که آن را نمی‌توان تماما به گردن فضای مجازی انداخت و قطعا بعد روانشناسانه هم تاثیر زیادی دارد. اما فضای مجازی در دروغین کردن جامعه و پیچیده کردن هویت‌های نقش پررنگی ایفا کرده و خواهد کرد.

منابع

آکسفورد. (2018). لعت نامه. لندن: معنی لغت سایبر اسپیس.

حلاج, م. (1393). معرفت. بازیابی از انسانی‌ها: http://ensani.ir/file/download/article/20150617145855-9723-377.pdf

عمید, ح. (1389). فرهنگ عمید. تهران.