جمهوری اسلامی نظامی است مکتبی و ارزشی که جنبه فرهنگی آن به نوعی پر رنگ می نماید چون انگیزه های اولیه قیام مردمی که به انقلاب و سپس تشکیل نظام حکومتی منجر شد برخواسته از ایمان مردم و ارزش های مذهبی بوده است . این موضوع بارها از طرف امام راحل ، مقام معظم رهبری و دیگر مسئولین کشور بیان شده است. در طول 28 سال پس از انقلاب ‏ ملاحظه می گردد که در سیاست خارجی و رفتارهای دولتمردان در صحنه های داخلی همواره انگیزه های فرهنگی عامل مهمی در موضع گیری ها و انجام اقدامات اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی و …. بوده است.

با این حال ، موضوع فرهنگ با همه اهمیت و گستردگی ، از چنان عظمتی برخوردار است که در عین سادگی و فراگیری دارای پیچیدگی ها و معیارهای علمی و منطقی بنابر کارکرد و نیازهای تعریف شده می یاشد. بنابراین به مقتضای جایگاه و اهمیت نیازمند توجه ویژه در زمینه مهندسی و هدایت امر فرهنگی کشور است .

این انتظار به حقی است همچنان که دیگر امورات جامعه و دستگاههایی با ساختار اهداف مشخص وجود دارند ، وظایف اختصاصی و ویژه ای بنابر اهداف و سیاست های فرهنگی کشور عهده دار شوند .

نگاهی هر چند کوتاه به مجموعه ساختار و وظایف ، قوانین و مقررات دستگاههایی نظیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی آشکار می سازد که بیشترین نقش فرهنگی در میان دستگاههای دولتی بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می باشد ، آنچنان که در مقایسه با دستگاههای دیگر قابل قیاس نیست .

در بررسی نقش و جایگاه دستگاههای فرهنگی ، در این مقاله ، سعی شده با بررسی موردی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شناسایی مبانی قانونی ، برنامه های توسعه اول الی چهارم کشور با رویکرد مهندسی فرهنگی کشور به این جایگاه نگاه شایسته ای شده و ضمن بررسی مبانی قانونی و مقایسه برخی فعالیت های گذشته پیشنهادهایی در ارتباط با ارتقاء این بخش ارائه گردد.

در این رابطه سعی شده از نتایج یک نظر سنجی میدانی ( به صورت محدود ) و مقایسه سهم بودجه فرهنگی چند دستگاه ( به صورت نمونه در سال 83 ) در ارتباط با تبیین دقیق تر نقش این وزارتخانه اطلاعاتی ارائه شود .

این کار در راستای ترسیم نقش یکی از دستگاه های مهم و مسئول در امر مهندسی ، کنترل و هدایت فرهنگی کشور ( وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ) در پازل فرهنگی جامعه در راستای ارائه مدل مهندسی فرهنگی کشور ارائه شده که امید است مورد استفاده قرار گیرد.

پیشگفتار :
جمهوری اسلامی که رسالتش رسیدگی به امورات مادی و معنوی جامعه است. وجه فرهنگی این نظام به گونه ای غالب است که انقلاب اسلامی را انقلابی ارزشی و فرهنگی نامیده اند . بفرموده امام خمینی ( قدس سره ) " آن چیزی که ملت‌ها را می سازد فرهنگ صحیح است " و به تعبیر مقام معظم رهبری :" مسئله اول در نظام جمهوری اسلامی مسئله فرهنگ است" .
در ساختار نظام جمهوری اسلامی رسیدگی توأمان به امورات مادی و معنوی شده بدین جهت " حاکمیت " و به تبع آن " دولت " در نظام جمهوری اسلامی عهده دار هدف گذاری و کارکردهایی در بخشهای مختلف گردیده است : نظیر اقتصاد ، بازرگانی ، تولید ، کشاورزی ، صنعت ، سیاست ، امور اجتماعی ، فرهنگ و ….. برای اداره هر یک از این بخش ها دستگاههایی تشکیل شده که متکفل امور می باشند . مثل وزارت امور اقتصادی و دارایی ، وزارت بازرگانی ، وزارت جهاد کشاورزی ، وزارت صنایع و معادن ، وزارت امور خارجه ، وزاره رفاه و تأمین اجتماعی ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و …. که بر اساس اهداف ، وظایف و تکالیف قانونی و در چارچوب ساختار و تشکیلات مصوب به فعالیت مشغولند . بنابراین انتظار می رود "قوه مجریه " بواسطه جایگاه و اهمیتی که از نظر قانون اساسی داراست ، همچنین اختیارات ،‌امکانات و بودجه عظیمی که به خود اختصاص می دهد اقدامات مؤثری را انجام دهد چون تحقق اهداف کلان و کلیدی حکومت ها عمدتاَ متوجه قوه مجریه است و اصولاَ بحث (‌کارآمدی ) نظامهای سیاسی به فعالیت این قوه بر می گردد . در اینجا موضوع مهندسی فرهنگی و تهیه مدل فرهنگی جامعه موضوع نقش و جایگاه وظایف و اختیارات و کارکردهای هر یک از دستگاههای مسئول در امر فرهنگ جامعه مطرح می شود که بایستی این وزارتخانه متناسب با مبانی ، اصول ، اهداف و سیاستهای کلان کشور به انجام اقدامات مقتضی مبادرت نماید. این اقدامات در دو سطح کارکردهای عمومی و کارکردهای اختصاصی تعریف می گردد که در تعامل و ارتباط و هماهنگی و همکاری با دیگر دستگاه ها انجام می شود .
در بخش فرهنگی (صرفنظر از تمامی مباحث موجود ، از لحاظ ماهوی و محتوایی ) اگر دولت جمهوری اسلامی مسئولیت خود را در این عرصه پذیرفته باشد ،‌عمده ترین دستگاه رسمی و دولتی تأثیر گذاری که متکفل امور فرهنگی جامعه می باشد ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که دارای اهداف و وظایف مصوب و اختیارات قانونی بوده و مجموعه فعالیت های آن را می توان به نوعی در دو شکل" کلان و عمومی " و " بخشی و اختصاصی " تعریف کرد . بدیهی است اشاره به این دو بخش برای شفافیت و باز شناسی ظرفیت های قانونی، امکانات دستگاهی و توانایی های بالقوه آن در انجام فعالیت های عمومی بدست آوردن شاخص میزان بهره مندی اقشار گوناگون از مجموعه فعالیت و محصولات مختلف فرهنگی این دستگاه اعم از : آموزشی ، فرهنگی ،‌در شاخه های مختلف نظیر : مطبوعات و رسانه ها ، سینما ،‌کتاب و …. می باشد . با این وصف گمان نمی رود کسی منکر وظایف و اهداف فرهنگی دولت در برابر جامعه باشد ،‌جامعه ای که 3 میلیون نفر آن را کارمندان دولت تشکیل می دهند در یک بیان کلی این اعتقاد در سطح بسیاری از مسئولین هم وجود دارد که بطور طبیعی کارمندان دولت مشمول ( فعالیت های فرهنگی دولت ) واقع می شوند . اما مراد ما آن بخش از اختیاراتی است که این وزارت خانه به حکم ساختار و امکانات خود از آن بهره مند است . لذا ما در این بحث بیشتر بدنبال شناسایی آن وجه از اختیارات ، توان مندی و بعضاً وظایفی هستیم که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دارا می باشد .
با نگاهی به اهداف و وظایف و اختیارات این وزارتخانه در بخش فرهنگی جامعه غفلت از برخی اقشار و گروهها غیر قابل توجیه می نمایند چرا که بعید است که کارمندان دولت را در خصوص بند1از ماده 1 شرح وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی "مبنی بر رشد فضایل اخلاقی" بی نیاز بدانیم و یا لزوم اقدام این وزارتخانه بر اساس بند 2 آن مبنی بر " استقلال فرهنگی و معنویت جامعه از نفوذ فرهنگ اجانب " را بدون در نظر گرفتن نقش این قشر مؤثر بدانیم . بند 3 مبنی بر " اعتلای آگاهی های عمومی در زمینه های مختلف و شکوفایی استعدادها و روحیه تحقیق ، تتبع و ابتکار در جامعه " و بند 4 آن مبنی بر " رواج فرهنگ و هنر اسلامی " همه اقشار جامعه از جمله کارمندان دولت را در بر می گیرد . " ارتقاء فرهنگی " را هر گونه که تعریف نمائیم حداقل شکوفایی استعدادها و روحیه تحقیق و تتبع و ابتکار در میان جامعه ( اشاره به وظایف وزارتخانه در بندهای 3 و 4 از ماده 1 شرح وظایف ) را شامل می شود . در این رابطه به مسئولیت حمایت ، نظارت ، تحقیقات و انجام اقدامات لازم از سوی وزارتخانه به نوعی در برخی بندها از جمله بندهای 4 ، 12 ، 27 ،‌30 از ماده 2 شرح وظایف اشاره شده است . البته برخی از این فعالیتها هم اکنون در حال انجام است ، کافی است سهم هر یک را از مجموعه خدمات فرهنگی دستگاه مشخص و جدا نمائیم .
در رابطه با کارمندان دولت ، دستگاههای دیگری نظیر سازمان مدیریت و برنامه ریزی و سازمان تبلیغات اسلامی و برخی نهادهای انقلابی در بعضی محورها اشتراکاتی دارند چون همه این دستگاهها دارای کارکرد "عمومی " و یک کارکرد "بخشی " هستند، مثلاً بحث بودجه و امور اداری و استخدامی کارکرد عمومی سازمان مدیریت و برنامه ریزی و انجام امور آموزشی و تصویب اجرای دوره های علمی کارکرد ویژه و اختصاصی آن است . انجام فعالیت های تبلیغی در حوزه فرهنگ انقلاب کارکرد اختصاصی سازمان تبلیغات اسلامی و فعالیت های این سازمان در حوزه بی نظیر : ‌قرآن – امور مساجد – مناسبت های انقلابی و … کارکرد عمومی آن است . ( در ساختار و شرح وظایف این سازمان ارتقاء فرهنگی کارمندان دولت دیده شده است ) . به همین ترتیب برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز می توان 2 کارکرد عمده قائل شد. نخست انجام برنامه ها و اقدامات فرهنگی براساس وظایف مصوب و اختیارات از جنبه های عمومی (کارکرداول ) حمایت ، نظارت و یا همکاری در تحقق برنامه های مختلف برای ارتقاء سطح فرهنگی اقشار جامعه از جمله کارمندان دولت ( کارکرد دوم ) آنچه در بحث ارتقاء فرهنگی کارمندان دولت مطرح است ناظر برهردوبخش می باشد.
ما در این جا به بررسی این موضوع که وزارتخانه تاکنون چه اقداماتی در بحث ارتقاء فرهنگی کارکنان دولت داشته کاری نداریم و بدنبال ارزیابی عملکرد فعالیت های این دستگاه در بخش مربوط نمی باشیم ، بیشتر بدنبال پاسخ این سوال هستیم که نقش و جایگاه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در امر ارتقاء فرهنگی جامعه ( کارمندان ) دولت با رویکرد مهندسی فرهنگی در مجموعه کشور چه می باشد ؟ از طرف دیگر موضوع بیشتر پرداختن به جنبه های قانونی قعالیت ها و شناسایی خلأهای احتمالی است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ببیند تکلیفش در برابر نیازهای جدید و برنامه های آینده چیست . اگر واقعاً خلأ قانونی وجود دارد به صورت شفاف بیان شده و راهی برای جبران آن اندیشیده شود، چون چنین انتظاری از این وزارتخانه در میان نخبگان و آحاد مردم وجود دارد. فعالیت هایی که شاید در گذشته به نوعی مغفول مانده اما می تواند در آینده در راستای اهداف و وظایف دستگاه اجرا گردد.
در این رابطه به صورتی شفاف با اتکاء به قانون اساسی ،‌ قوانین و مقررات مربوط به شرح وظایف مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و نتایج یک نظرسنجی میدانی در حوزه کارشناسان فرهنگی با بررسی سهم این وزارتخانه و چند دستگاه دیگر از بودجه و امکانات دولتی سعی شده به هردو وجه امکانات قانونی و اختیاری این دستگاه پرداخته شود .
اگر معتقد باشیم وزارتخانه وظیفه ای در این باره ندارد پس باید گفت برخی اقدامات گذشته برخلاف قانون بوده و بودجه و اعتبارات مربوط نیز غیرقانونی صرف گردیده است.
ما اعتقاد داریم مجموعه شرح وظایف فعلی بیانگر رسالت فرهنگی و آموزشی این وزارتخانه در برابر اقشار گوناگون همچون جوانان ، دانشجویان ، دانش آموزان ، کارمندان دولتی می باشد حال چه این بخش را طبیعی و عمومی و شامل بخشی از کل جامعه بنامیم و چه آنرا اختصاصی و مشمول طبقات و اقشار مختلف، در غیر اینصورت باید پذیرفت که قانون گذاران در جمهوری اسلامی از چنین موضوعی غافل بوده اند یا در طول سالهای پس از انقلاب نیز فعالیتی در این بخش نشده و احتیاجی نیز احساس نشده است ؟ یا اینکه تامین نیازهای فرهنگی کارمندان و برخی دیگر از اقشار نظیر جوانان ، دانشجویان ، زنان و … را فقط از طریق دستگاههایی نظیر: سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، آموزش و پرورش ، آموزش عالی و … بخواهیم .
گرچه در هیچ یک از بندهای وظایف این وزارتخانه عبارت ( وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ارتقاء فرهنگی کارمندان دولت ) نیامده است اما اگر بخواهیم وظایف این وزارتخانه در قبال کارمندان دولت را صرفاً به همین دلیل نادیده بگیریم . در آن صورت برخی از کارهای دیگیری که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام داده اما صریحاَ در مجموعه وظایف آن نیامده زیر سؤال می رود هم چنین این دستگاه در برابر مجموعه وظایف و تکالیف عمومی و اختصاصی و آرمانهای انقلاب ، اهداف نظام ، انتظارات مردم و دغدغه
های مسئولین ، با وظایف سنگین تری روبرو می کند چون این وزارتخانه عضو تعدادی از شوراها ی اقماری شورای عالی انقلاب فرهنگی است که به عنوان عضو یا دبیر وظایفی را برعهده دارد. بسیاری از فرامین و رهنمودهای امام و رهبری و طرحها و برنامه های ارائه شده از سوی دولت نیز متوجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است . از لحاظ بودجه و اعتبارات چه در سالهای گذشته و چه آینده امکاناتی ( همانند بحث تهاجم فرهنگی) دراختیار این دستگاه نهاده شده و… که فعالیت آن را در موضوع مورد بحث حتمی و قانونی می داند.
با این همه دورنمای آینده و تحولات و نیازهای جدید و مواجهه با تهاجم فرهنگی و یا به تعبیر جدید رهبر انقلاب ( ناتوی فرهنگی ) ضروری می نماید تا با شناسایی آسیبها و معرفی بایدها و نبایدهای مسئول ، گامهای اساسی برای ارائه برنامه های اصولی درجهت ارتقاء وضعیت فرهنگی درجامعه و لایه های اجتماعی آن برداشته شود.
از سال 1382 بحث مهندسی فرهنگی و مدیریت فرهنگی کشور از سوی رهبر انقلاب مطرح گردید که علاوه بر مسئولیت اصلی که بر عهده شورای عالی انقلاب فرهنگی نهاده اند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز بنابر جایگاه و کارکردهای فرهنگی دارای مسئولیت کلانی نسبت به اقشار گوناگون می باشد و مجموعه کارمندان دولت به عنوان بخش مهم ، فعال و مولد جامعه دراین مجموعه از جایگاه ارجمندی برخوردارند ، ارتقاء سطح فرهنگی ، اشاعه و ترویج اخلاق اسلامی ، ارائه آموزشهای همگانی و … از مسائلی است که در ارتقاء آنان حائز اهمیت است و بر اساس قانون اساسی حکومت و دولت نقش مهمی را بر عهده دارند که تعیین حدود و اختیارات این وزارت خانه همچنین طرح ها و برنامه های خرد و کلان بر اساس قانون اساسی ، اهداف و وظایف مصوب و مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی همراه با سایر دستگاهها از جمله سازمان مدیریت و برنامه ریزی و سازمان تبلیغات اسلامی باتوجه به سابقه فعالیت های انجام شده ، وظایف مشترک دستگاههای مسئول و دخیل در امر فرهنگی و تکالیفی که در سالهای اخیر از مجاری قانون و مراجع مسئول برعهده آن نهاده شده است موضوعی است که در این گفتار بدان پرداخته خواهدشد.

1 – مرور تعاریف پایه :
1/1 – تعریف فرهنگ :
کلمه فرهنگ از دو بخش " فر" و " نگ " یا ًهنگ ً تشکیل شده که در فارسی اوستایی به معنای کشیدن و فرهیختن است همچنین ادب ، تربیت ، دانش ،‌علم ، معرفت و مجموع آداب و رسوم برابر لاتین آن کلمه Culture است که از دو کلمه Cultو Cultirate تشکیل شده که به معنای پرورش گیاهان و زمین و در معنای وسیعتر آن پرورش ، رشد و نمو، آداب و روسوم و قواعد یک ملت است .
تعاریفی که برای این کلمه هردو حوزه فرهنگ غرب و شرق آمده به گستردگی خود کلمه فرهنگ است. به نوعی که در یک بیان کلی ، کلیه مسائل و حوزه های مربوط به علم ، دانش ، موسیقی ، هنر ، آداب و رسوم ، ارزشها و هنجارها و … را در دوحوزه مادی و معنوی شامل می شود. برای همین برخی این اصطلاح را تخصصی تر کرده و برای وجود مادی فرهنگ جدایی ظریفی قائل شده و آنرا " تمدن " نام نهاده اند.
امروزه این واژه در هریک از حوزه های علوم در معنای تخصصی و غیر تخصصی به کار می رود . به گونه ای که اغلب فرآورده های متعالی ذهن نظیر: هنر ، ادبیات ، موسیقی ، نقاشی و… فرهنگ می دانند. همچنین جامعه شناسان آن را شیوه زندگی افراد اطلاق نموده اند ، و برخی دیگر آنرا دین ، دانش ، قانون، اخلاق ، آداب و رسوم و هرگونه توانایی و عادت آدمی نامیده اند . بعضی آنرا بیانگر تمامی باورها، رفتارها و ارزش ها و خواسته ها و شیوه زندگی هرآنچه یک ملت می اندیشد و کارمی کند نامیده و برخی دیگر هم راه و روش مشخص یک گروه از آدمیان یا طرح کامل زندگی آنان دانسته اند.
از سوی دیگر نگرشها ، رفتارهای آدمی و نقش و کارکرد هریک از حوزه های فرهنگی در تعامل یا تقابل با کنش انسانی باتوجه به ویژگیهای هریک ، فرهنگهای مختلفی را شکل داده که دارای تعاریف مشخصه و خاص خود می باشند . در این بخش هم ماشاهد جنبه های گوناگون و متنوعی از وجوه فرهنگی می باشیم که در حوزه های مختلف تاریخی ، سیاسی ، فرهنگی ، اجتماعی و … مشاهده می شود . از جمله فرهنگ روزمره ، فرهنگ عمومی ، فرهنگ سازمانی ، فرهنگ ارزشی یا ارزشهای اخلاقی که با توجه به موضوعیت بحث به صورت خلاصه به تعریف 4 مورد ذکر شده بسنده می شود.
1-1-1 – فرهنگ روزمره : کلیه محاورات ، نمادها و نشانه هایی که در طول زندگی روزانه بین افراد رد و بدل می شود و ساختار ارتباطی آنها را شکل می دهد.
2-1-1- فرهنگ عمومی یا Mus Culture : فرهنگ توده ها ، ایدئولوژی غالب ، مورد تجربه در زندگی و به طور کلی محتوای کاملی از کاربرد وسیع و تعیین کننده وسایل ارتباط جمعی ، آنطور که در برهه ای از زمان مورد استفاده قرار گیرد و ارائه دهنده الگوهای فرهنگی ، اخلاقی و ارزشی و تقویت کننده نهادهای فرهنگی بومی بوده و مشارکت مردمی و وفاق ملی را موجب می شود.
3- 1 – 1- فرهنگ سازمانی : فرهنگ حاکم بریک سازمان ، شامل: شیوه عقاید، نظریات ، رفتار افراد، نوع پوشش ، نشانه ها و علائم و تعامل و ارتباطاتی که افراد آنها را رعایت می نمایند و موجب اتحاد و یکپارچگی اعضاء گردیده و شکل دهندة چارچوب کلی ارزشها در سازمان می باشد.
4- 1-1 – فرهنگ ارزشی : مبانی و اصول و معیارهای معنوی و ارزشی حاکم بریک رفتار یا همه رفتارهای شخص یا گروهی است که بیشتر نشأت گرفته از اصول اخلاقی است و با رفتارهای ناشی از قانون که ریشه در ضوابط و مقررات اجتماعی دارد متفاوت است .

2/1 – انقلاب اسلامی ،‌انقلاب فرهنگی :
انقلاب اسلامی و به تبع آن نظام جمهوری اسلامی که حاصل و دستاورد آن است ،‌ انقلاب و نظامی فرهنگی است. همچنان که مسائل و حوادث انقلاب حتی دفاع مقدس و هجوم همه جانبه نظامی و تهاجم فرهنگی دشمن ثابت کرد که همه این تهاجمات و دشمنی ها به خاطر اهداف و آرمانهای فرهنگی این نظام است . از این لحاظ دولت جمهوری اسلامی همانگونه که در اصول و مبانی کلان نظام جمهوری اسلامی و قانون اساسی آمده وظایف مهمی را برعهده دارد. در مقدمه و اصول قانون اساسی مشخصاَ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان نماینده و بازوی فرهنگی دولت در اجرای تکالیفی در بحث فرهنگ عمومی جامعه شده معرفی گردیده است .

3/1 – اصول و مبانی فرهنگی جمهوری اسلامی :
جمهوری اسلامی نظامی است مبتنی بر پایه ایمان به خدای یکتا ، وحی ، معاد ، عدالت و امامت و رهبری و معتقد به کرامت و ارزش والای انسان و آزادی توأم با مسئولیت در برابر خدا که درچارچوب قانون اساسی اداره می شود.
بر اساس اصل سوم قانون اساسی دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به اهداف مذکور دراصل دوم ، امکانات خود را برای امور زیر بکار برد.
1-ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی براساس ایمان و مبارزه با کلیه مظاهر فساد وتباهی.
2-بالابردن سطح آگاهیهای عمومی در همه زمینه ها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانه های گروهی و وسائل دیگر.
3-تقویت روح بررسی و تتبع و ابتکار در تمام زمینه های علمی ، فنی ، فرهنگی و اسلامی از طریق تأسیس مراکز تحقیق و تشویق محققان.
( وظایف مشخص دولت در این زمینه در اصل سوم قانون اساسی به تفصیل در 16 بند آمده است .)
اصول چهارم ، هشتم ، نهم و بیستم هم به نوعی مربوط به امور فرهنگی جامعه بوده و وظایف متقابلی را متوجه نهادهای ذیربط نموده است .
برآیند کلی اصول دیگر قانون اساسی از جمله: اصول دهم ، یازدهم ، دوازدهم ، پانزدهم ، شانزدهم ، بیست و یکم و بیست و چهارم ، یکصد و پنجاه و چهارم ، اختیارات و وظایف قانونی مرتبط با بخش فرهنگ ، دین ، اخلاق و مسائل مبتلابه آن در جامعه می باشد.

4/1 – نهادهای مسؤول در امر فرهنگ جامعه از منظر قانون اساسی :
در رابطه با مسائل فرهنگی جامعه ( آنگونه که در مقدمه و اصول قانون اساسی مشخص گردیده) وظایفی متوجه دولت است ، وظایفی هم برعهده نهادهای انقلابی گذاشته شده است . در بخش دستگاههای دولتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی – سازمان فرهنگ و ارتباطات و به نوعی وزارت تحقیقات و فناوری ، وزارت آموزش و پرورش ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی عهده دار آن می باشند . در بخش نهادهای انقلابی نیز نهادهایی همچون : شورای عالی انقلاب فرهنگی ، سازمان صداو سیما ، سازمان تبلیغات اسلامی ، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و … براساس اهداف و وظایف مصوب مشغول انجام امور فرهنگی می باشند.
قبل از ورود به حوزه وظایف و اختیارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پرداختن به اهداف و وظایف مصوب سازمان مدیریت و برنامه ریزی و سازمان تبلیغات اسلامی به جهت اهداف و وظایفی که مرتبط با موضوع مورد بحث حائز اهمیت است :

الف – سازمان مدیریت و برنامه ریزی :
وظیفه اصلی این سازمان در 2 بخش برنامه وبودجه و اموراداری و استخدامی کشور خلاصه می شود اما به خاطر نقش مهم و اصلی که در زمینه استقرار نظام برنامه ریزی ، تخصیص بودجه و اعتبارات ، اعمال نظارت بر اجرای برنامه ، تهیه و اجرای نظام ارزشیابی و کارآیی و عملکرد کارمندان دولت متوجه این سازمان می شازد به مهمترین آنها اشاره می شود:
1-استقرار نظام برنامه ریزی ، بودجه بندی و نظارت برای پیشرفت و توسعه همه جانبه و … در چارچوب سیاست های مقام معظم رهبری و تدابیر ریاست محترم جمهوری و اهداف نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران.
2-انجام مطالعات و بررسی های اقتصادی و اجتماعی و پیش بینی منابع کشور به منظور تهیه و تنظیم استراتژی ها و تنظیم برنامه های بلند مدت ، میان مدت و کوتاه مدت و همچنین بودجه های سالانه .
3-پیشنهاد خط مشی ها و سیاستهای مربوط به بودجه کل کشور به شورای اقتصاد.
4-ارزشیابی ،کارآئی و عملکرد دستگاههای اجرایی کشور و گزارش آن به ریاست جمهوری .
5-فراهم آوردن موجبات سازگاری و انطباق نظام و تشکیلات اداری کشور با اقتضادات ساختاری و شرایط و مقتضیات کشور ( تحولات سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی کشور )
6-فراهم آوردن موجبات دستیابی به نظامات صحیح خدمت رسانی به اقشار مختلف اجتماعی و ارتقاء و سازماندهی تشکیلات دولتی در ارتباط با ارائه خدمات عمومی .
7-برنامه ریزی برای ارتقاء اثر بخشی و کارآیی نظام اداری و افزایش بهره وری آن .
8-حمایت از توسعه منابع انسانی کشور.
9-انجام اقدامات لازم در زمینه ارزشیابی کارآیی و عملکرد دستگاههای اجرائی کشور به مثابه سازو کار فایق برای اعمال نظارت رئیس جمهوری و ارائه گزارشهای لازم به رئیس جمهوری .
10-فراهم آوردن موجبات اجرای برنامه آموزش عامه ( مردمی ) بمنظور افزایش آگاهیهای عمومی نسبت به وظایف و مسئولیت های ارگانهای مختلف دولتی و مقررات مورد اعمال این دستگاهها و مقدورات و امکانات آنها.
11-بررسی و مطالعه در زمینه نیازمندیهای آموزشی کارمندان دولت در سطوح مختلف شغلی و تهیه و تنظیم برنامه های آموزشی قبل و ضمن خدمت وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی دراداره امور مربوط به بورسهای کارمندان دولت .

ب- سازمان تبلیغات اسلامی :
این سازمان به عنوان نهاد انقلاب اسلامی دارای یک سری اهداف متعالی و وظایف عامه در بحث تبلیغات ، معارف اسلامی و… می باشد. در سالهای گذشته فعالیت های موثری نیز درزمینه فعالیت های دینی و ارتقاء فرهنگی جامعه و بعضاً کارمندان دولت در محیط های اداری داشته است. در اهداف و وظایف مصوب این سازمان مواردی وجود دارد از جمله

1-گسترش و نشر قوانین و معارف اسلام ناب محمدی.
2-بالا بردن سطح دانش اسلامی مردم و عمق بخشیدن به آن و ……
3-تبیین اهداف و مواضع عقیدتی و سیاسی انقلاب اسلامی و تحکیم مبانی آن .
4-انسجام ، سازماندهی و هماهنگ ساختن فعالیت های تبلیغاتی مردم .
5-مقابله فکری با فرهنگ ضد اسلامی و ضد انقلابی.
6-زمینه سازی برای محو عوامل فساد فرهنگی و اخلاقی و ارائه خوبی ها و….
7-عمق بخشیدن به فعالیت های تبلیغی و فرهنگی و…..
8-انجام مطالعات و تحقیقات اصولی بمنظور شناخت و شناساندن فرهنگ و معارف اسلامی و…
9-چاپ و انتشار کتب ، مجلات و جزوات عقیدتی سیاسی و …..
10-تربیت و اعزام معلم و مدرس به مناطق مورد نیاز و….

ج- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی:
این وزارتخانه به عنوان دولت جمهوری اسلامی درامر فرهنگی ، اختیارات و وظایف مهمی درقبال کل جامعه و مجموعه کارکنان و کارمندان دولت که بخش مهمی از جامعه انسانی کشور را تشکیل می دهد برعهده دارد. نقشی که برعهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان تنها وزارتخانه متکفل امر فرهنگ و هنر در کشور نهاده شده وسیع و قابل توجه است .
این موارد در قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مصوب 23/2/66 در طی 4 ماده و تبصره ها و بندهای مربوط بیان گردیده که در اینجا مشخصاً به اهداف وظایف تعریف شده دراین بخش اشاره می شود.

ماده 1- به منظور تحقق اهداف زیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکیل می گردد:
1-رشد فضائل اخلاقی براساس ایمان وتقوی
2-استقلال فرهنگی و مصونیت جامعه از نفوذ فرهنگ اجانب
3-اعتلای آگاهیهای عمومی در زمینه های مختلف و شکوفایی استعدادها و روحیه تحقیق ، تتبع و ابتکار در جامعه
4-رواج فرهنگ و هنر اسلامی و ….
ماده 2 – وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که مسئول اجرای سیاست های رسمی نظام جمهوری اسلامی ایران در زمینه فرهنگ عمومی است وظایف اساسی زیر را در تحقق مفاد 1 عهده دار می باشد:
1-شناساندن مبانی ، مظاهر و اهداف انقلاب اسلامی به جهانیان با بهره گیری از وسایل و امکانات هنری سمعی و بصری ، کتب ، نشریات و برگزاری گروههای فرهنگی و سایر اقدامات لازم .
2-گردآوری و طبقه بندی کلیه مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی از قبیل فیلم – کتاب – تصویر و سایر انتشارات مربوط به جمهوری اسلامی ایران و نشر موارد لازم .
3-تمرکز و بررسی اخبار و اطلاعات مربوط به پیشرفت برنامه ها و فعالیت های دستگاههای دولتی و نهادهای انقلاب اسلامی به منظور انتشار آنها.
4-تقویت روح تحقیق ، تتبع و ابتکار در تمامی زمینه های فرهنگی و هنر اسلامی و ایرانی از طریق تشویق و حمایت نویسندگان ، شعرا ، ادبا هنرمندان و معرفی و بزرگداشت علما ، عرفا و شخصیت های فرهنگی جهان اسلامی و تولید و نشر آثار مربوط به آنان و همچنین پرورش استعدادها و ذوق فرهنگی و هنری افراد.
5-ایجاد و توسعه و تجهیز و اداره کتابخانه های عمومی و تأسیسات فرهنگی ، هنری و سینمایی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سراسر کشور.
6-تهیه و تدوین آئین نامه ها و ضوابط ناظر بر تشکیل جشنواره ها و نمایشگاههای فرهنگی ، هنری و مسابقات سینمایی و ادبی درداخل و خارج از کشور.
7-تحقیق درباره اثرات وسایل ارتباط جمعی و سنجش میزان تأثیر برنامه ها و فعالیت های گفتاری تصویری – مطبوعاتی و خبری و متون چاپ شده در افکار عمومی با همکاری دستگاههای ذیربط .
8-انجام مطالعات و تحقیقات لازم پیرامون مسائل و مبانی فرهنگ عمومی ، هنر ، سینما ، تأتر و دیگر زمینه های فرهنگی و هنری مربوط به منظور استفاده از نتایج حاصل در برنامه ریزی های فرهنگی و هنری و دیگر امور مربوط و نهایتاً بهبود کمی و کیفی امور محوله .
9-برنامه ریزی فرهنگی و تبلیغی درجهت همکاری بیشتر مردم با دولت و بررسی پیرامون اثرات برنامه ها و فعالیت های دولت در افکار عمومی و ارائه آن به هیأت وزیران .
10-تنظیم سیاست های کلی فرهنگی ، هنری ، سینمایی کشور و ارائه آنها به مجلس شورای اسلامی جهت تصویب با رعایت اصل 74 قانون اساسی جمهوری اسلامی .
11-تأسیس و اداره مؤسسات آموزشی لازم بمنظور آموزش افراد مجرب در رشته های مختلف فرهنگ ، هنر ، ارشاد و جهانگردی و امور مربوط دیگر برحسب مورد با همکاری دستگاههای ذیربط .
ملاحظه می گردد براساس ماده 1 مسئول اصلی و کلان در زمینه رشد اخلاقی ، اعتلای فرهنگی ، هنری و از طرفی مصونیت فرهنگی جامعه و اعتلای آگاهی های عمومی برعهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می باشد این وظیفه دردوبخش سیاستگذاری و اجرا خلاصه می شود در بخش اول براساس بند 29 از ماده2 "تنظیم سیاستهای کلی فرهنگی و… کشور وارائه آنها با مجلس شورای اسلامی جهت تصویب " و در بخش دوم براساس ماده 2 " مسئول اجرای سیاست های رسمی نظامی جمهوری اسلامی در زمینه فرهنگ عمومی ". در قالب موارد اشاره شده بویژه مواد 1 و 2 این شرح وظایف به بحث تنظیم سیاستها – اجرای سیاستهای رسمی نظام در زمینه فرهنگ عمومی و اعتلای آگاهیهای عمومی اشاره نموده که بخش وسیع کارمندان و نظام اداری و اجرایی کشور نیز شامل می شود.

2 – مرور قوانین و مقررات مرتبط با وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی :
بر اساس قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی ، قانون برنامه توسعه اول ، دوم و سوم و چهارم و مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی این وزارتخانه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم موظف به اجرای برخی سیاستهای فرهنگی بوده و مسئولیت هایی در جهت ارتقاء فرهنگ عمومی و اعتلای فرهنگی جامعه پذیرفته است که ذیلاَ به مهمترین آنها اشاره می شود:

د- قانون نحوه حفظ آثار و یاد حضرت امام خمینی (ره ):
ماده 3- وزارتخانه های فرهنگ و ارشاد اسلامی و … موظف است با هعمکاری و هماهنگی مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام ( قدس سره ) برنامه های جامع و گسترده ای را در جهت تبلیغ و ترویج و نشر آثار و اندیشه ها و زندگینامه امام خمینی ( ره ) در داخل و خارج از کشور با استفاده از کلیه امکانات فرهنگی و هنری و امکانات تجسمی و رسانه های همگانی تهیه و به اجرا درآورد.

3 – مرور وضعیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در برنامه های توسعه :
1/3 = قانون برنامه اول توسعه فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران :
تبصره 51:
" به موجب این قانون اجازه داده می شود درطول برنامه پنج ساله ، هرساله معادل درآمدهای حاصل از فعالیت های فرهنگی ، هنری ، سیاحتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که به خزانه واریز می گردد هنگام تنظیم بودجه سالیانه در ردیف جداگانه ای در بودجه وزارت مذکور جهت توسعه فعالیت ها منظور شده و امکان هزینه آن فراهم گردد " .
هدف های کلی :
مورد 3- گسترش کمی و ارتقاء کیفی فرهنگی ، فرهنگ عمومی تعلیم و تبیت و علوم و فنون در جامعه یاتوجه خاص نسبت به نسل جوان .
خط مشی ها :
مورد 3- گسترش کمی و ارتقاء کیفی فرهنگ عمومی ….
1-3- سازماندهی و سیاستگذاری هماهنگ و همگون در امر فعالیتهای فرهنگی برمبنای آرادی عمل واحدهای اجرائی جهت تحقق ، تتبع ، نوآوری و ارائه خدمات فرهنگی .
2-3- همگانی کردن فعالیت های فرهنگی و اجتناب از تفکر دولتی نمودن امور فرهنگی با تاکید برسیاستهای نظارتی و هدایتی دولت.
3-3- ترویج و نشر آثار ویاد رهبر کبیر انقلاب اسلامی.
4-3- مشارکت بیشتر زنان در امور فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی ، آموزشی با حفظ شئونات خانواده و ارزش های متعالی شخصیت اسلامی زن .
9- رشد فضائل براساس اخلاق اسلامی و ارتقاء کمی و کیفی فرهنگ عمومی جامعه .
13- تلاش در جهت حاکمیت کامل قانون کار و حفظ امنیت همه جانبه آحاد مردم و ترویج فرهنگ احترام به قانون ، نظم اجتماعی و وجدان کاری .
16- تقویت و ترویج ارزشهای انقلاب اسلامی

2/3 – قانون برنامه دوم توسعه فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی جمهوری اسلامی :
خط مشی های اساسی :
14-1- سعی در جهت دهی و هدایت سهم عمده منابع مالی به شاخصهای اجتماعی شامل : فرهنگ ، آموزش عمومی ، بهداشت و درمان و آموزش عالی و تحقیقات و تربیت بدنی .
2- رشد فضائدل براساس اخلاق اسلامی و ارتقاء کمی و کیفی فرهنگ عمومی جامعه از طریق :
1/2- معرفی و ترویج شخصیت ، اخلاق ،‌افکار و آثار امام خمینی (ره )
2/2- سازماندهی و سیاستگذاری هماهنگ درامر فعالیت های فرهنگی در زمینه های فرهنگی و اخلاقی جامعه .
2-7- تشکیل و سازماندهی مناسب در تمامی ارگانها و سازمانها و نهادهای موجودی که بنحوی در امور سیاستگذاری ، تصمیم گیری و اجرایی تبلیغاتی و فرهنگی کشور فعالیت دارند.
2- 18- استمر کمک های مستقیم دولت به بخش فرهنگ و تقویت و توسعه آن .
هدایت جوانان و نوجوانان در عرصه های مختلف ایمان مذهبی ، فرهنگ خودی … و مشارکت در صحنه های فرهنگی ، اجتماعی و…
3-2- ترویج رفتار مناسب فردی ، خانوادگی ، مبارزه با رواج الگوهای ناهنجار رفتار ناشی از تراوش فرهنگی بیگانه .
3-7- آگاه ساختن جوانان نسبت به مواریث غنی فرهنگی ، اسلامی و ملی ، مبارزه با روحیه حقارت از خود بیگانگی در برابر فرهنگ غرب.
شناساندن دشمنان داخلی و خارجی و تقویت روح مقاومت در برابر تهاجم فرهنگی و مفاسد اجتماعی و بزهکاری .
تبصره 56 :
دولت موظف است برای تحقق اهداف فرهنگی برنامه پنجساله دوم در جهت رشد فعالیت های فرهنگی و مقابله با تهاجم فرهنگی دشمن علاوه براعتبارت مصوب درطول برنامه ، سه هزارم از کل اعتبارات جاری و عمرانی برنامه دوم را به استثناء اعتبارات مربوط به امور دفاعی و آموزشی در بودجه سالانه به برنامه های بخشهای زیر اختصاص دهد:
– مؤسسه تنظیم نشر آثار امام خمینی (ره ) 10%
– وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان میراث فرهنگی و سازمان تبلیغات اسلامی 30%
– توزیع اعتبارات به سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران 60%
ادامه دارد//