۳۸ سال پس از هجرت رسول گرامی اسلام در روز پنجم شعبان فرزندی پاک از سلاله فاطمه زهرا(س) در مدینه به دنیا آمد، نام او علی بود و کنیه اش «زین العابدین» و «سجاد». دو سال پس از تولد او جدش امیرالمومنین در محراب عبادت به شهادت رسید و پس از آن به مدت ۱۰ سال امام سجاد(ع) شاهد حوادث متعدد دوران امامت عمویش امام حسن(ع) بود. دوران پرفراز و نشیب امامت پدرش حضرت حسین بن علی(ع) نیز بخشی از حیات امام سجاد(ع) است. دورانی که مصادف با قدرت طلبی و ظلم معاویه و پسرش یزید بود.
در این یازده سال تا محرم سال ۶۱ هجری امام سجاد(ع) همواره و در همه جا در کنار پدر قرار داشت و پس از واقعه عاشورا نیز امامت جامعه را عهده دار شد، این دوران ۳۴ سال به طول انجامید و همواره با حوادث مختلف و مصادف با حکومت خاندان بنی امیه بود. دوران اختناق و دوران ظلم و سرکوب شیعیان. در این شرایط سخت امام سجاد(ع) با برخورداری از همه فضایلی که داشتند با شیوه های محبت آمیز و به دور از جنجال و با توسل به دعا و ذکر خدا جامعه را هدایت و رهبری کردند و اخلاق و انسانیت را به جامعه آن زمان که دچار انحرافات مختلف شده بود، برگرداندند.
در گفت وگو با حجت الاسلام والمسلمین مبلغی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی، عصر امامت امام سجاد(ع) و نقش تحول آفرین ایشان در تاریخ را بررسی کرده ایم که می خوانید.

* نقش و رسالت امام سجاد(ع) در تحول جامعه آن زمان و سیره عملی ایشان را در ایجاد دگرگونی های مثبت در جامعه چگونه ارزیابی می کنید؟
– امام سجاد(ع) در عصر بسیار حساسی به سر می برد که چند رسالت را همزمان با هم در آن زمان باید عهده دار می شد که اگر نبود نقش امام سجاد(ع) در انتقال ظرفیت های مثبت به مرحله بعد از عاشورا و نیز ایجاد تحول لازم در آن برهه حساس تاریخ رخ نمی داد.
بنابراین امام سجاد(ع) دو کار همزمان را دنبال می کرد، یکی انتقال داشته های آن عصر که ممکن بود این داشته ها دچار تحریف و مانع از انتقال آن ها به مراحل آینده شود و دیگری ایجاد تحولاتی که لازم بود نقطه های عطفی را برای رقم خوردن تاریخ و شکل گرفتن آن، به وجود بیاورد.
اما رسالت های مربوط به انتقال حقایق و ذخایر تاریخی به آینده، عبارت بود از جایگاه و ظرفیت بالای توجه به اهل بیت(ع) و عشق و اصالت دهی به اهل بیت(ع). حقیقتا اهل بیت(ع) در دل مردم آن زمان که تاریخ صدر اسلام را تشکیل می دادند، جای گرفته بودند.
امام سجاد(ع) توانست در لایه ها و رفتارهای اجتماعی این محبت را نشان دهد و اتفاقا نقشی که امام سجاد(ع) داشت، ادبیات آن زمان را تکان داد. شعر آن موقع مثل شعر فرزدق را که شعر معروفی است، تحت تاثیر قرار داد و ظرفیت بالای محبت ورزی به اهل بیت(ع) را جاودانه و آن را به آینده منتقل کرد به گونه ای که اکنون اگر جهان اسلام اجماعی درباره اهل بیت (ع) دارد، برخاسته از نقش تاریخی امام سجاد(ع) است.
در این زمینه می توان به داستان معروف طواف امام سجاد(ع) اشاره کرد آن هنگام که همه حاجیان که به دور خانه خدا طواف می کردند صف ها را شکافتند و راه را برای طواف امام سجاد(ع) باز کردند. این موضوع برای هشام ابن عبدالملک گران آمد، زیرا که او نمی توانست این گونه طواف کند.
رسالت دیگر امام سجاد(ع) انتقال میراث کربلا بود که دو نفر در ارتباط با این میراث و تاریخ بعد از کربلا نقش حساسی داشتند، یکی حضرت زینب(س) بود ودیگر امام سجاد(ع) که حوادث بعد از کربلا و وقایعی که درباره کربلا رخ می داد را تبیین می کردند. امام سجاد(ع) با یک ابتکار عملی یعنی گریستن برای امام حسین(ع) و بیان خاطرات آن حادثه که هم ابراز احساسات ایشان بود و هم نقش اجتماعی داشت، حوادث بعد از عاشورا و غضب ها و خشم هایی که علیه بنی امیه صورت می گرفت را جهت داد و ساماندهی کرد. محور اساسی دیگر کار امام سجاد(ع) این بود که تحولی را در جامعه ایجاد کند. زیرا به دلیل خشونت ها و جنگ های پی در پی (بخشی از این جنگ ها علیه حکومت امام علی(ع) بود و بخشی هم خشونت ها و جنگ هایی که معاویه بعد از امام علی(ع) ایجاد کرد که مهم ترین آن جنگ علیه امام حسن(ع) و خشونت علیه شیعیان می باشد) و واقعه عاشورا و حوادث پس از آن تا حدود زیادی توجه به ابعاد رافت و لطافت و رحمانیت دین تحت الشعاع قرار گرفته؛ حتی آن هایی هم که طرفدار امام حسین(ع) بودند و به عنوان انتقام از ظلم و ستم بنی امیه به اهل بیت(ع) با هدایت امام سجاد(ع) به طور مستقیم و غیرمستقیم وارد میدان شده بودند، گرچه نیت مقدس و حرکت مقدسی را دنبال می کردند، اما به یک سری لطافت ها و معنویت احتیاج داشتند. اصولا لطافت در سایه دعا و توجه و راز و نیاز ایجاد و تقویت می شود. به وسیله دعا هم عواطف انسانی تقویت و هم رابطه با خدا تحکیم می یابد و هم لطیف ترین و ظریف ترین ظرفیت های نهفته انسانی را شکوفا می کند. به همین خاطر امام سجاد(ع) با یک تمرکز اساسی، جدیت فوق العاده ای را درباره دعا به خرج داد و در سایه این تلاش امام(ع) جامعه، نسیم لطافت را پس از آن خشونت های انجام گرفته احساس کرد و از عوارض منفی و شدت گرفتن عوارض منفی خشونت های بنی امیه رهایی یافت و اسلام تک بعدی معرفی نشد و خشونت ها نتوانست جامعه را دچار آسیب کند.

* سیره عملی امام سجاد(ع) در زمینه رسیدگی به محرومین و ترویج اخلاق در جامعه چگونه بود؟
– تحول دیگری که امام سجاد(ع) ایجاد کرد این بود که بخش توجه به محرومین که اخلاق عملی و انسانی و ایثار است به خاطر خشونت ها در جامعه آن زمان کم شده یا از میان رفته بود. نگاه های مردم، بیشتر سیاسی شده بود و بنی امیه جنبه های انسانی را در جامعه منکوب کرده بودند و دیگر به امور اخلاقی توجه نمی شد. در این شرایط امام سجاد(ع) حرکت خدمت به محرومین را پایه گذاری کرد. این حرکت دو منظوره بود؛ یعنی هم توجه به محرومان را اصالت می داد و هم به جامعه لطافت می بخشید به گونه ای که جامعه اخلاق خود را باز یابد و خط خود را گم نکند.
امام سجاد(ع) در ترویج اخلاق نقش اساسی ایفا کرد و هنرمندانه موضوع و مضامین دعا را اخلاق و مکارم اخلاقی قرار می داد. جامعه آن زمان اخلاق را از دست داده بود و امام سجاد(ع) کاری کرد که جامعه دچار انحراف نشود و تاریخ آن بر اساس خشونت و دور شدن از خدا رقم نخورد. در واقع دعا رابطه امام (ع) را با خدا تنظیم می کرد و نیز اضلاع رابطه ایشان را با جامعه و انسان ها تنظیم می کرد، یعنی هر دو از یک سرچشمه منشاء گرفته بود.
جامعه آن روز به شکل فرسایشی بدون آن که خود بفهمد در مسیری افتاده بود که از اخلاق فاصله گرفته بودند، حتی آن هایی هم که دور امام جمع شده بودند نیاز داشتند به این که اخلاق را سرلوحه کار خودشان قرار دهند.
چنان که معروف است که امام سجاد(ع) شب ها با انبانی پر از آذوقه به در خانه فقرا می رفتند، به خانه آن هایی که بر اثر وضعیت جامعه رها شده بودند و مورد بی مهری و حتی بی اعتنایی و بی توجهی قرار داشتند، می رفت و به آن ها به شیوه ای خاص و بدون آن که شناخته شود کمک می کرد، این در حالی بود که غذا و آذوقه را خود حمل می کردند. این فقرا بعد از این که امام سجاد (ع) به شهادت رسید، دریافتند که این اقدام انسانی و خدایی از سوی امام سجاد(ع) صورت می گرفته است و بعد از شهادت امام سجاد(ع) مشاهده شد بخشی از تن مبارک امام سجاد(ع) که کوله بار آذوقه روی آن قرار گرفته بود، دچار عارضه شده و پینه بسته بود.

* صحیفه سجادیه مجموعه دعاهای امام سجاد(ع) است که دارای مضامین سیاسی، عبادی، معنوی و اجتماعی است. این کتاب در راستای ایفای کدام وظیفه از وظایف امامت ارزیابی می شود؟
– وظیفه اصلی امامت، هدایت جامعه است، این هدایت ابعاد مختلف و نمودهای مختلفی در سیاست و اقتصاد و فرهنگ و اخلاق دارد، ولی کانونی ترین نقطه این هدایت، ارتباط با خداست و هدایت به سوی خداست که اصلی ترین وظیفه امام(ع) است. دعا حقیقتا اگر رخ بدهد، بالاترین و اساسی ترین و اصیل ترین رابطه بنده و خدا را شکل می دهد. دعا پیش فرض ها و پیش حالت هایی دارد، یکی از این پیش فرض ها این است که ما شدیدا به خداوند محتاجیم و خداوند غنی است. در مورد پیش حالت های دعا هم باید گفت دعا یک نوع کرنش و تواضع در برابر خداوند است. انسان باید این تواضع را در خودش ایجاد کند تا بتواند دعا کند. دعا یک عمل برآمده از سر بندگی است. دعا می تواند بالاترین درجه از هدایت را داشته باشد که کاملا به امامت مربوط است. از طرف دیگر درست است که رابطه انسان با انسان برخاسته از رابطه انسان با خداست اگر رابطه انسان با خدا درست شود، رابطه انسان با انسان هم درست می شود، اما همین رابطه انسان با انسان چون لایه های اجتماعی جامعه را تحت پوشش خود قرار می دهد، اگر به درستی انجام گیرد یک رشد و شکوفایی معنوی در جامعه ایجاد می شود و اگر انجام نگیرد جامعه دچار ناهنجاری و حتی از خدا هم دور می شود.
اگر رابطه انسان با انسان بد شکل گیرد به رابطه انسان با خدا هم لطمه وارد می کند و امام سجاد(ع) نسبت به تنظیم رابطه انسان با انسان حساس بود و می خواست به وسیله دعا روابط انسان با انسان و انسان با خدا را ترمیم کند.

* یکی دیگر از آثار ماندگار و با ارزش امام سجاد(ع) رساله حقوق ایشان است. این رساله تا چه حد از نظر استنادات تاریخی معتبر است و زمینه تاریخی و فرهنگی طرح این رساله از سوی امام (ع) چه بود؟
این رساله به نقش دیگری بر می گردد که امام سجاد(ع) بر عهده داشت. جنگ های ممتد، عامل بر هم ریختن و بر هم خوردن روابط انسان هاست. جنگ را انسان های تجاوزکار آغاز می کنند نه انسان های حق طلب و از آثار ویرانگر جنگ این است که روابط طبیعی و انسانی بر هم می خورد و نظم اجتماعی بر هم می ریزد و در آن عصر نیز این جنگ ها آدم های زورگویی مثل خلفای بنی امیه را در مسند قرار داده بود به گونه ای که چیزی جز زور نمی فهمیدند، منطق زور حتی برای مردم هم، منطق پذیرفته ای تلقی می شود.
جامعه در چنین شرایطی جامعه ای است منحط که به حق و حقوق نمی اندیشد، حتی حقوق خانوادگی و حقوق اولیه انسان ها هم رعایت نمی شود. امام سجاد(ع) در این زمینه تلاش کرد و رساله حقوق را ارائه فرمود که پایه های محکمی دارد و استنادش به امام (ع) از استحکام برخوردار است. این رساله حقوق در زمره وظایفی بود که امام(ع) داشت تا جامعه را به حالت ماقبل جنگ برگرداند و جامعه را حقوق مدار و همه چیز را بر اساس حق معرفی کند.

* تلاش های امام سجاد(ع) برای حفظ و حراست جریان امامت و وحدت جامعه مسلمین است در این مورد هم نقش ارزنده آن حضرت را بیان کنید.
– امام سجاد(ع) در ارتباط با این که خلفای بنی امیه بر حق نیستند تلاش های ظریفی را دنبال می کردند. آ ن نامه ای که به زهری از علمای اهل سنت نوشت و او را از این که با دستگاه ظلم ارتباط داشته باشد، بر حذر داشت. امام (ع) او را دعوت به دور بودن از این دستگاه و کمک کردن به آن کرد. این موضوع نشان می دهد که امام سجاد(ع) حتی جوامع اهل سنت را هم مورد توجه قرار می داد که این جوامع با ظالم و ستمگر ارتباط نداشته باشند. امام سجاد(ع) زهری را یک فقیه معرفی می کند و نشان می دهد که امام سجاد(ع) به وحدت اسلامی توجه دارد. امام(ع) هم در راه حفظ وحدت و هم ارتباط درست با علمای اهل سنت و دور نگه داشتن آنان از جریان ظلمی که نه کاری به اهل سنت داشت و نه کاری به شیعه داشت، گام برداشت.