کشت گسترده پنبه در کشورهای آسیای میانه به ویژه ازبکستان، علاوه بر به کارگیری کودکان در مشاغل سخت و زیانبار و در شرایطی غیرانسانی، آسیب‌های فراوانی نیز به محیط زیست این منطقه وارد کرده است. بوته پنبه به دلیل نیاز به آب و سم فراوان در مراحل کشت، گیاهی کثیف شمرده می‌شود و نیاز به کشت آن با روش‌های ارگانیک، بسیار ضروری است. به علاوه، نابودی دریاچه آرال نیز از دیگر زیان‌های روش‌های مرسوم در کشت پنبه در این منطقه است. نویسنده در پایان با یادآوری لزوم مصرف هوشمندانه، سوق دادن یارانه‌ها به سوی کشت ارگانیک و اجباری شدن برچسب نشان دهنده برداشت الیاف پنبه، معتقد است که در سایه این مقررات می‌توان با مسئله قربانیان انسانی و طبیعی این صنعت مبارزه کرد.

هنگامی که در هر صبح، دخترک هفت ساله ازبکی بیدار می‌شود، وی به جای مدرسه باید روانه مزرعه پنبه گردد. او یک ظرف آب پلاستیکی حاوی آفت‌کش را هم به همراه دارد. روزهای ماه ژوئن گرم و مرطوب است و همراه با سم‌پاشی، پوست بدنش توسط مواد شیمیایی می‌سوزد. در ماه سپتامبر، او به این مزارع بازمی‌گردد تا به دنبال سه ماه ترک تحصیل، در میان بوته‌های پنبه حرکت کند و سهمیه برداشت روزانه‌اش را که بین 20 تا 100 پوند است، جمع‌آوری کند.
اگر او نتواند این مقدار تعیین شده را جمع‌آوری کند و یا پنبه‌های وی استانداردهای مالک مزرعه را نداشته باشد، مورد ضرب و شتم و یا تهدید قرار می‌گیرد. شب‌ها نیز بچه‌های بزرگ‌تر به خوابگاهی فرستاده می‌شوند که هر 20 نفر باید در یک اتاق بخوابند. آنان غذای کمی برای خوردن، غیر از نان و چای دارند. این بچه‌ها باید از آبی تصفیه نشده بیاشامند و هیچ آبی برای استحمام ندارند. اگر آنها کمی خوش‌شانس باشند، می‌توانند 38 سنت برای تلاش‌هایشان دریافت کنند. بدین ترتیب، صدها هزار کودک کار ازبکستانی، عملاً در برابر کارهای روزانه طاقت‌فرسایشان، هیچ دستمزدی نمی‌گیرند.
براساس گزارش بنیاد عدالت برای محیط زیست که در لندن به فعالیت مشغول است، کشور ازبکستان دومین صادرکننده بزرگ پنبه (پس از ایالات متحده) است که تقریباً همه ساله 1 میلیون تن پنبه را به اروپا و چین و سایر کشورها می‌فروشد.. البته مقامات ازبکی نیز همه ساله مبالغ هنگفتی از این تجارت به دست می‌آورند که سهم شهروندانشان از این درآمدها، بسیار ناچیز است.
از سوی دیگر، مدیران این بنیاد به ارتباط میان حفاظت از محیط زیست و حفظ حقوق بشر اشاره می‌کنند و از این موضوع به عنوان محور مبارزه با سوءاستفاده‌های موجود در صنعت پنبه بهره گرفته‌اند. در گزارش بنیاد عدالت برای محیط زیست (EJF) با عنوان «طلای سفید؛ هزینه‌های واقعی پنبه» چنین می‌خوانیم: در مصر، از یک میلیون کودک برای کنترل علف‌های هرز مزارع پنبه استفاده می‌شود. در گزارش سال 2003 میلادی هم به این نکته اشاره گردیده که در جنوب هند بیش از 000/240 کودک در بخش صنعت پنبه ایالات «اندرآ پرادش» به کار مشغولند. این کودکان باید در مزارعی به کار بپردازند که به ابر شرکت‌هایی نظیر «مونسانتو»، «یونی لور» و «سینجنتا» تعلق دارند. بچه‌ها و عموماً دختران که سنینی بین 6 تا 14 سال دارند، باید روزانه 13 ساعت در میان موادشیمیایی خطرناک به کار بپردازند و در هر روز، دستمزدی کمتر از 50 سنت دریافت می‌کنند.
نکته حائز اهمیت این است که مصرف‌کنندگان پوشاک تولید شده از الیاف پنبه‌ای هم به ندرت از این نکته آگاهند که لباس‌ها و بلوزهای ارزان قیمتشان به بهای وادار کردن کودکان به کارهایی سخت و مشقت‌آور و همچنین آسیب‌های زیست‌محیطی غیرقابل جبران، تولید و عرضه گردیده است.
پترا کاجیل یکی از اعضای فعال در بنیاد عدالت برای محیط زیست (EJF)، می‌گوید: «پنبه تشنه‌ترین گیاه سراسر دنیاست و برای تولید یک تی‌شرت با الیاف پنبه‌ای باید 500 گالن آب مصرف گردد. البته این محصول کثیف‌ترین گیاه دنیا هم به شمار می‌رود؛ چراکه برای تولید پنبه، همه ساله 2 میلیارد دلار آفت‌کش مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین کارشناسان اعلام نموده‌اند که کاشت پنبه در مقایسه با سایر گیاهان، نیاز به مصرف بیشترین حجم مواد حشره‌کش دارد. برای درک بهتر این وضعیت، باید بدانید که یک قاشق چای خوری از «آلدیکرب» (آفت‌کش اصلی مورد استفاده در مزارع پنبه ایالات متحده)، برای مرگ یک انسان کافی است.»

دریا، نمک و یک هشدار جهانی
روزنامه انگلیسی «ایندیپندنت» گزارش داده که از فضا، مساحت باقیمانده از دریاچه آرال ازبکستان، به یک جفت شش چروکیده و جمع شده بیمار شباهت دارد. البته متخصصان در حال احیای بخش شمالی این دریاچه، با کمک‌های مالی بانک جهانی در قزاقستان هستند. همچنین یک سد در این منطقه ساخته شده و سد دیگری نیز در دست ساخت است و افزایش سطح آب ورودی رودخانه به بخش‌های کم‌عمق دریاچه آرال، می‌تواند تا سال 2010 میلادی سطح آب این دریاچه را به سطح سال‌های پیش بازگرداند. این دریاچه که در گذشته چهارمین منبع بزرگ آب برای مناطق دور از دریاهای آزاد در سراسر دنیا به شمار می‌رفت، سال‌ها پیش، تقریباً برای همیشه از بین رفته است تا اشتهای سیری‌ناپذیر گیاهان تشنه پنبه را سیراب نماید.
از سوی دیگر، برنامه محیط زیست سازمان ملل هم از نابودی آرال به عنوان «یکی از غم‌انگیزترین فجایع قرن بیستم» یاد کرده است. رهبران اتحاد جماهیر شوروی در سال‌های دهه شصت میلادی، با استفاده از خطوط عظیم لوله، مسیر دو رودخانه منتهی شده به آرال را تغییر دادند. بدین ترتیب، در اواسط دهه نود میلادی، تقریباً سه چهارم مساحت رودخانه خشک گردید. امروزه بسیاری از کشتی‌های آهنین غول‌پیکر به گل نشسته در آرال قابل مشاهده‌اند و آب باقی‌مانده آن هم آنچنان حاوی نمک است که هیچ یک از ماهیان بومی این دریاچه که در گذشته به عنوان بزرگ‌ترین و پرمحصول‌ترین منبع صید ماهی دنیا به شمار می‌رفت، زنده نمانده‌اند. به علاوه، حدود 60% آب آن به دلیل ساخت خطوط انتقال از بین رفته است و به دلیل حجم بالای نمک موجود در خاک، در این مناطق هم دیگر زمین‌های موجود برای کشت پنبه مناسب نیستند. البته سلامت ساکنان این مناطق هم به دلیل قرار گرفتن در معرض وزش بادهای حاوی نمک و آفت‌کش، به شدت در معرض تهدید قرار دارد. افزایش فشارخون، سوءتغذیه، مشکلات ریوی و تنفسی و در نهایت کم‌خونی، از جمله بیماری‌های فراگیر اخیر به شمار می‌روند. به علاوه، ابتلا به بیماری سل هم در سراسر منطقه به یک بیماری واگیردار شایع تبدیل گردیده است.

به دنبال یک راه‌حل ارگانیک؟
حتی زمانی که مصرف‌کنندگان آمریکایی از حقایق زشت پشت‌پرده در تولید پنبه آگاه می‌شوند، یافتن مبداء تولید الیاف یک تی‌شرت خاص برای آنان بسیار مشکل است. البته برچسب یک لباس ممکن است تنها محل دوخت و نه محل کشت پنبه آن را نشان دهد. کاجیل در این مورد می‌گوید: «با توجه به پیچیده بودن زنجیره عرضه این محصول، تعیین محل دقیق کاشت یک محصول به سختی ممکن است. چرا که بخش عمده‌ای از پنبه تولیدی ازبکستان روانه چین می‌گردد. این کشور بزرگ‌ترین صادرکننده پوشاک به فروشگاه‌های سراسر دنیا است. این پنبه‌ها پس از فرآوری در چین، روانه خاک ایالات متحده می‌گردند. لذا به ندرت می‌توان به سرچشمه کاشت و برداشت این محصولات عرضه شده پی برد.»
بنابراین، تنها با خرید لباس‌هایی که دارای برچسب‌های اطلاع‌دهنده از مبداء تولید پنبه به کار گرفته شده می‌باشد، می‌توان اطمینان یافت که در تولید یک لباس از کودکان کار سوءاستفاده نگردیده و آسیب‌هایی نیز به محیط زیست کره زمین وارد نشده است. از سوی دیگر، رونی کومینز از بنیاد مصرف‌کنندگان ارگانیک می‌گوید: «ما نیازمند استانداردهایی فراگیر در این زمینه هستیم.» این بنیاد بخشی از گروهی فعال در زمینه تجارت منصفانه می‌باشد که تلاش می‌کنند، زمینه استفاده از برچسب‌های اطلاع‌دهنده از منبع تولید الیاف پوشاک را فراهم نمایند؛ چرا که براساس استانداردهای کنونی وزارت کشاورزی ایالات متحده، هیچ الزامی درجهت به کارگیری این برچسب‌ها وجود ندارد.
به علاوه، بنا به گزارش یکی از این سازمان‌های حامی تجارت منصفانه، صنعت پنبه در سراسر دنیا به عنوان یکی از منابع سوءاستفاده و فساد تبدیل گردیده است. چرا که در صورت استفاده از روش‌های پایدار و دوست با محیط زیست در کشت این محصول، قیمت نهایی ممکن است 50 تا 100 % افزایش یابد.

آینده‌ای بهتر برای پنبه
تولید و عرضه پوشاک ارگانیک را باید یکی از بخش‌هایی دانست که با بیشترین رشد در سراسر دنیای امروز، همراه است. براساس گزارش «بنیاد تجارت ارگانیک»، در خلال سال‌های 2005 تا 2006 میلادی، تولید این محصول با استفاده از روش‌های ارگانیک با 76 % رشد همراه بوده است. پیش‌بینی می‌شود که فروش این پنبه‌ها تا سال 2008 میلادی به 6/2 میلیارد دلار برسد؛ اما باید دانست که تولیدکنندگان آمریکایی معمولاً پنبه خود را از کشاورزان آمریکایی نمی‌خرند. به علاوه، کارشناسان با تقبیح یارانه‌های پرداخت شده به چند ابرشرکت فعال در تولید پنبه، معتقدند که این سیاست‌ها تنها به کاهش قیمت نهایی پنبه تولیدی و رشد فقر در سایر نقاط دنیا می‌انجامد. در سایه یارانه‌های دولتی، این ابر شرکت‌ها هیچ انگیزه‌ای برای حرکت به سوی روش‌های کشاورزی ارگانیک ندارند؛ چرا که در این راستا، این زمین‌ها باید حداقل به مدت 3 سال زیر کشت نروند. در چند سال اخیر هم مؤسساتی نظیر «فدراسیون حیات وحش دنیا» (WWF) تلاش‌هایی در جهت توسعه روش‌های پایدار کاشت پنبه در کشورهایی نظیر استرالیا، پاکستان، هند و آسیای میانه برداشته‌اند. در این روش‌ها، با مصرف آب و آفت‌کش‌های کمتر، به کشاورزان و به ویژه زنان کشورهای در حال توسعه، خطرات کاربرد آفت‌کش‌ها آموزش داده می‌شود.
مثلاً خانم زهره بی‌بی، یک کشاورز پنبه کار می‌گوید: «ما به داشتن انبوهی از بیماری‌های پوستی عادت کرده‌ایم. ما با همین دست‌های آلوده به پختن غذا می‌پردازیم. ما حتی از ظروف سم جهت نگهداری از گندم در خانه‌هایمان بهره می‌بریم! البته ما تا پیش از شرکت در این کلاس‌ها فکر می‌کردیم که نگهداری گندم در این ظروف، به محافظت آن از خراب شدن می‌انجامد.» لذا در سراسر دنیا، نیاز به حفاظت از کارگران صنعت پنبه به شدت احساس می‌شود. همچنین مصرف‌کنندگان نیز باید با دقت بیشتری البسه خود را انتخاب کنند. چرا که لزوم توجه به آثار زیانبار زیست‌محیطی و حقوق بشری موجود در صنعت پنبه، به شدت احساس می‌شود و البته تنها مصرف‌کنندگان مسئولیت‌پذیر می‌توانند با این شرایط مقابله کنند.
تاریخ انتشار در سایت: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۸ منبع: / ماهنامه / سیاحت غرب / 1386 / شماره 54، دی ۱۳۸۶/۱۰/۰۰ به نقل از: www.EMagezine.comنقش هانویسنده : بریتا بلی عناوین / سلامت و محیط زیست / طبیعت / محیط زیسترسته: 3