سیاست و اقتصاد | اقتصاد و تکنولوژی | آموزش اقتصاد

| کتاب استیگلیتز هنوز در ایران فرصت ترجمه نیافته است، زیرا تعداد زیادی از ایده‌های اساسی را که تاکنون در فضای رسانه‌ای و دانشکده‌های اقتصاد کشور مورد تقدیس و پیروی قرار دارند به چالش می‌کشد.

 

اوایل پاییز 2008 دقیقا اتفاقی در دنیای واقعی مردم روزمره رخ داد که چالش اساسی در معرفت اقتصاددانان دنیا ایجاد کرد. سقوط مالی بی سابقه بانک 158 ساله لمن برادرز[1] و سقوط‌های پی در پی سایر نهادهای مالی آمریکایی و اروپایی اذهان اقتصاددانان را تکان داد. چیزی که بیش از اندازه این بحران برای جامعه اقتصاد دردناک بود، پیش بینی ناپذیری آن بود؛ اقتصاددانان بعد از انتشار مقاله روش شناختی مهم فریدمن در دهه [2]1950 ارزش نظریات را در قدرت پیش بینی آن‌ها منحصر کرده بودند و این اتفاق ضربه بزرگی به حیثیت آن‌ها بود. این ضربه بزرگ باعث موجی از تالیفات از جانب متفکران و رهبران اقتصاد جهان بود که راه گذشته را تقبیح و حتی به اشتباهات خود اعتراف کردند. مطابق انتظاری که از دهکده جهانی مک لوهان و جریان آزاد اطلاعات می‌رود، این تغییر معرفتی باید در اجزای دانشکده‌های اقتصاد ایران و مطبوعات آن گسترش می‌یافت. با این حال، این اتفاق دقیقا در جهت عکس آن رخ داد: پارادایم مسلط اقتصاد نئوکلاسیک با قدرت بیشتری از قبل در رسانه و دانشگاه ایران گسترش می‌یافت.

دلایل زیادی برای این کژکارکردی جریان اطلاعات وجود دارد و این نوشته تنها به مهمترین آن یعنی مساله ترجمه متون اقتصادی می‌پردازد. ترجمه در ایران، دست کم در اتمسفر علم اقتصاد، نه به مانند کانال انتقال اطلاعات بلکه همانند دروازه‌ای عمل می‌کند که دروازه بانان کارکشته‌ای در آن به مدیریت آگاهی‌های جمعی از علم اقتصاد و تحولات آن می‌پردازند. آگاهی از این مساله در تصحیح تصور عمومی از علم بسیار موثر است. تصور تعداد زیادی از مردم و حتی تعداد زیادی از افراد مشغول به حرفه پژوهش و تدریس علوم درباره تغییرات بزرگ در علم شبیه به داستان معروف ارشمیدس است که برای حل مساله محاسبه خلوص طلای تاج جدید پادشاه سیراکوز، روزها و شبها به فکر فرو رفت تا اینکه روزی در حمام به فهم چگالی دست یافت و در حالی که فریاد میزد “یافتم! یافتم!” برهنه از حمام خارج شد. علم در این تلقی جایی در ذهن منزوی دانشمند تولید می‌شود و با فریاد او در بین مردم منتشر می‌شود.

حال آنکه اگر بررسی‌های فلاسفه علم را ملاک قرار دهیم، فرآیند تولیدعلم نه در ذهن دانشمند بلکه در جایی در عالم خارج وقتی هیچ کس انتظارش را ندارد، با به چالش کشیده شدن دانش مسلط و مقبول درون اذهان شروع می‌شود و کار دانشمندان این است که با مقاومت بیهوده از آرامش ذهن خودشان در برابر واقعیت انکار ناپذیر دفاع کنند. چنانکه که کوهن می‌گوید: “دانشمندان در مسیر تبیین پدیده‌ها مشکلاتی را تجربه خواهند کرد که اگر نتوانند آن‌ها فهم و رفع کنند وضعیتی بحرانی به وجود خواهد آمد که با مطرود شدن پارادایم اولیه مرتفع خوهد شد”[3]. بنابراین رویدادهای مهمی همچون بحران مالی بزرگ سال 2008 پیشران‌های انقلابهای علمی در اقتصاد هستند اما جریان ترجمه در ایران با تنظیم جریان اطلاعات دست به مهندسی پارادایم‌های علمی میزند که برای مرحله تاریخی کنونی ما که وارد کننده و آموزنده علوم هستیم بسیار زیانبار است.

یکی از مهمترین کتابهایی که بعد از بحران مالی 2008 نوشته شد اما در جریان دروازه بانی ترجمه نتوانست راه خودش را به داخل مرزهای ایران باز کند، کتاب “پایان کیمیاگری[4]” نوشته مروین کینگ است. مروین کینگ رییس سابق بانک انگستان (بانک مرکزی انگلستان) بارون منطقه لوثبری و یکی از رهبران قدرتمند و قدیمی اقتصاد جهان است. او در این کتاب به صراحت می‌گوید بحران مالی حاصل ترکیبی از نهادها، انسان‌ها و اندیشه‌های اشتباهی بود. او مستقیما اقتصاددانان و سیاستمداران (که خودش یکی از آن‌هاست) را به خاطر ناتوانی در دیدن وقایع و یافتن راه برون رفت از بحران ملامت می‌کند و راه خروج را در یک انقلاب فکری جدید[5] می‌داند. کتاب مروین کینگ در سال 2016 منتشر شد اما تاکنون به زبان فارسی ترجمه نشده است. رابرت اسکیدلسکی یکی دیگر از بارون‌ها و اقتصاددانان انگلیسی است که در اعتراض به رویکرد اشتباه اقتصاد انگلستان به مقوله پول و دولت، کتابی با نام “پول و دولت: گذشته و آینده علم اقتصاد[6]” منتشر کرده است که هیچ‌گاه در فضای علمی اقتصاد کشور و رسانه‌ها حتی معرفی نشده است.

یکی از سرخطهای بسیار مهم جهانی شدن که همواره مورد غبطه هواداران جهانی سازی در ایران است، اتحادیه اروپا و برداشتن تمامی موانع تجاری و مالی بین اعضای آن است. گزاف نیست اگر انعقاد پیمان ماستریخت[7] در سال 1992 (یکسال پس از اتمام جنگ سرد) را تحقق بهشت هواداران جهانی سازی بنامیم چرا که تمامی الگوهای نظری که در اقتصاد بین الملل نئوکلاسیک یکی پس از دیگری انباشته شده بود بدنبال این پیمان در قاموس اتحادیه اروپا تحقق پیدا کرد. با این حال، رویای اتحادیه اروپا در بحران مالی 2008 در هم شکست و باعث برآمدن ملی‌گرایی افراطی و سوسیالیسم در کشورهای بدهکار جنوب اروپا مانند یونان و اسپانیا شد. جوزف استیگلیتز، اقتصاددان نوبلیست که به واسطه کتاب مشهورش، “جهانی سازی و نارضایتی‌های آن” در ایران شناخته شده است در سال 2016 کتابی با نام “یورو: چگونه واحد پول مشترک آینده اروپا را تهدید می‌کند[8]” نوشت و به انتقاد از ایده‌های بنیادین پیمان ماستریخت پرداخت. یکی از بنیادی ترین ایده‌هایی که در این کتاب به چالش کشیده شده است، اعتقاد به کارایی و ثبات بازارهای آزاد و بدون مهار جهانی است. استیگلیتز در مقدمه کتاب اینگونه می‌گوید: “داستانی که من در این کتاب بازگو خواهم کرد، نمود دراماتیکی از ایده‌هایی است که در سالهای اخیر ذهن من را به خودش مشغول کرده است، ایده‌هایی که باید پژواک جهانی پیدا کنند. چگونه اعتقاد به کارایی و ثبات بازارهای آزاد و بدون مهار (که گاهی به آن نئولیبرالیسم گفته می‌شود) … واحد پول مشترکی ایجاد کرد که بخشی از پروژه یکپارچه سازی اروپا بود و چگونه این ایده در انتها این پروژه را از مسیر خود منحرف کرد.” کتاب استیگلیتز هنوز در ایران فرصت ترجمه نیافته است، زیرا تعداد زیادی از ایده‌های اساسی را که تاکنون در فضای رسانه‌ای و دانشکده‌های اقتصاد کشور مورد تقدیس و پیروی قرار دارند به چالش می‌کشد.

درکنار نگاه گزینشی به تالیفاتی که از قبل یک تغییر معرفت شناختی در اثر تجربه بحران مالی 2008 در علم اقتصاد منتشر شده اند، فضای ترجمه متون اقتصادی در ایران هر روز به سمت لایه‌ای حدی از معرفت اقتصادی پیش می‌رود که اتفاقا در فضای بعد از بحران مورد تردید قرار گرفته است. پس از معرفی هایک به افکار عمومی ایران، این بار کتابهای لودویگ فون میزس اقتصاددان مکتب اتریش، در دستور ترجمه قرار گرفته اند. این در حالی است که آموزه‌های مکتب اتریش در نفی دولت و آزادی بازارها بیش از همیشه در این دوره مورد انتقاد محافل علمی جهان قرار دارد. متاسفانه از مجموعه کتابهای اصلی رقیب اندیشه‌ای مکتب اتریش یعنی جان مینارد کنیز هیچ کدام ترجمه یا بازنشر نشده اند. در قلمرو ترجمه کتابهای غیرکلاسیک اقتصادی نیز تمرکز ترجمه بر شاخه‌هایی از علم اقتصاد مانند طراحی بازار است که اگرچه مطلوب و پیشرو هستند، اما گسترش تکنیکی اقتصاد نئوکلاسیک محسوب می‌شوند و نسبت ترجمه آثار اقتصاددانان پساکینزی و شومپیتری بی اعتنایی می‌شود.

“رویای اتحادیه اروپا در بحران مالی 2008 در هم شکست و باعث برآمدن ملی‌گرایی افراطی و سوسیالیسم در کشورهای بدهکار جنوب اروپا مانند یونان و اسپانیا شد. جوزف استیگلیتز، اقتصاددان نوبلیست که به واسطه کتاب مشهورش، “جهانی سازی و نارضایتی‌های آن” در ایران شناخته شده است در سال 2016 کتابی با نام “یورو: چگونه واحد پول مشترک آینده اروپا را تهدید می‌کند” نوشت و به انتقاد از ایده‌های بنیادین پیمان ماستریخت پرداخت. یکی از بنیادی ترین ایده‌هایی که در این کتاب به چالش کشیده شده است، اعتقاد به کارایی و ثبات بازارهای آزاد و بدون مهار جهانی است. استیگلیتز در مقدمه کتاب اینگونه می‌گوید: “داستانی که من در این کتاب بازگو خواهم کرد، نمود دراماتیکی از ایده‌هایی است که در سالهای اخیر ذهن من را به خودش مشغول کرده است، ایده‌هایی که باید پژواک جهانی پیدا کنند. چگونه اعتقاد به کارایی و ثبات بازارهای آزاد و بدون مهار (که گاهی به آن نئولیبرالیسم گفته می‌شود) … واحد پول مشترکی ایجاد کرد که بخشی از پروژه یکپارچه سازی اروپا بود و چگونه این ایده در انتها این پروژه را از مسیر خود منحرف کرد.” کتاب استیگلیتز هنوز در ایران فرصت ترجمه نیافته است، زیرا تعداد زیادی از ایده‌های اساسی را که تاکنون در فضای رسانه‌ای و دانشکده‌های اقتصاد کشور مورد تقدیس و پیروی قرار دارند به چالش می‌کشد.”

ترجمه به عنوان مرحله اول مشارکت در فرآیند تولید دانش یکی از مهمترین گلوگاه‌های معرفتی جامعه علمی در حال گذار ایران است و پدیده دروازه بانی ترجمه، یکی از معضلات جدی ترجمه در متون اقتصادی است. کنترل و هدایت ترجمه در راستای ایده‌های تاریخ مصرف گذشته یا مورد انتقاد، باعث واگرایی مسیر شناخت علمی فارسی زبانان از سایر زبان‌ها می‌شود و یک نگاه کاریکاتوری به علم ایجاد می‌کند. ترجمه محور آموزش علم اقتصاد و پیش زمینه پژوهش‌های دانشگاهی در ایران است و تغییر مسیر آن مطمئنا بر مسیر آموزش و پژوهش اقتصاد اثر می‌گذارد.

[1] Lehman Brothers

[2] Friedman, M (1953), Essays in positive Economics, University of Chicago Press

[3] اقتباس از “چیستی علم، درآمدی بر مکاتب علم شناسی فلسفی” آلن چالمرز، ترجمه سعید زیباکلام

[4] The End of Alchemy: Money, Banking and the Future of global economy (2016), Mervyn King, Little Brown Company

[5] Intellectual Revolution

[6] Money and Government: the past and future of economics (2018), Robert Skidelsky, Yale University Press

[7] Maastricht Treaty

[8] The Euro: How a common currency threatens the future of Europe (2016), Penguin Books