«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| کارورزان برای رسیدن به هدف خود که اغلب یا منافع مالی است یا منافع ایدئولوژیک قواعد و حدودی را برای خود چیده اند تا هر طور شده به آن هدف برسند.

در این مقاله قصد داریم به این موضوع بپردازیم که نقش و ویژگی کارورزان رسانه در صنعت رسانه چیست؟ کارورزان تا چه اندازه در این صنعت موثرند؟ و معرفی برخی شرکت‌ها یا افراد که نقش به سزایی درین کوریدور ایفا می‌کنند.

تا کنون در ارتباطات جمعی که به گونه ای پایه و اساس صنعت رسانه است مدل‌های مختلفی مطرح شده است که ما در این جا چند تا از نمونه‌های معروف آن را نام می‌بریم؛  (ورنر جوزف سورین، جیمز تانکارد, 1397) مدل اول که یکی از مدل‌های پایه ای ارتباطات است مدل لاسول است، لاسول مدل ارتباطی خود را از پنج پخش درست کرده که در نمودار زیر آورده شده است.

مدل سوم مدل روانشناسی اجتماعی

و چندین مدل دیگر را می‌توان قرار داد. اما نقطه مشترک بحث ما در تمامی‌مدل‌ها و این سه مدل بحث منبع و منشا ارتباط است، چیزی که در مدل لاسول تحت عنوان «چه کسی میگوید» در مدل ویلبر شرام«رمز گذار یا مفسر» و مدل روانشناسی اجتماعی تحت عنوان «ارتباط گر» نام گذاری و معرفی شده اند.

در واقع کارورزان رسانه خود شروع و منبع خبر هستند یا اگر به طور مستقیم شروع کننده این رابطه نباشند کمک دهنده به دستگاه روزنامه، شبکه، فرد، یا آن شروع کننده ارتباط هستند.

قدرت کارورزان رسانه

لغت کارورز به معنای قبول کننده کار است (دهخدا) . همانطور که در مقدمه گفتیم ایفای نقشه کارورزان در این صنعت در قسمت ارتباط گر یا ارتباط برقرار کننده است. پر واضح است در هر مدل ارتباطی منشا ارتباط یعنی فرد ارتباط گر، تاثیر گذار(صاحب قدرت) است و مخاطب یا ارتباط گیرنده، تاثیر پذیر (البته که در بعضی موارد ارتباط گر از مخاطب تاثیر می‌گرد که در آنجا مقوله قدرت کمرنگ تر است). به طور مثال در حیطه روزنامه نگاری تیم نویسنده روزنامه با روزنامه خود بر مخاطبینشان که عامه مردم هستند اثر می‌گذارند. یا در رادیو و توزیون نیز همین طور.

در نتیجه کارورزان رسانه با در دست داشتن آن به دنبال پیگیری اهداف خود در جامعه مخاطبین خود هستند که در صنعت رسانه بزرگترین هدف قدرت و ثروت است. مثلا محققان در تحقیقی گفته اند که در آزمایشی نوشابه‌های پپسی و کوکاکولا را بدون آرم و نشانه ای که به مخاطب بفهماند کدام پپسی و کدام کوکاست در محلی قرار داده اند و از آزمایش شوندگان خواسته اند که بعد از خوردن آن بگویند کدام بهتر است.

جمعیت بیشتری به نسبت جمعیت مقابل پپسی را انتخاب کرده بودند اما همین آزمایش را در حالتی که بطری‌ها با لوگو بودند انجام دادند ولی نتیجه بالعکس بود و خواهان برای کوکاکولا بیشتر بود! (بیچرانلو, 1398) که این نتیجه قدرت تبلیغ و اقناع بالای کوکاکولا به نسبت پپسی بوده است. در واقع در دنیای امروز رسانه یکی از مهم ترین و شاید مهم ترین ابزار برای به قدرت رسیدن است قدرتی که میتواند با خود شهرت، ثروت و … به دست بیاورد.

عاملیت در صنعت رسانه

در دنیای امروز تمامی ‌رسانه‌های فعال و قدرتمند دارای ایدئولوژی‌های مختص به خود هستند و سعی می‌کنند آنها را سر لوحه کار خود قرار دهند. حال سوال این جاست که آیا کارورزان صنایع رسانه ای در مباحث خود خود مختار هستند یا عاملیت دارند. یا به طور ساده تر افراد خلاق و متخصص رسانه افرادی جسورند که نگرش خود را برای اهداف آشکار سیاسی و ایدئولوژیک بیان کنند یا تنها چرخ دنده‌هایی هستند در یک ماشین شرکتی که تلاش می‌کنند تشنگی مخاطبین را با پیام‌های رسانه ای که موازی ایدئولوژی و سیاست‌های سازمان‌هاست سیراب کنند؟

عده ای معتقدند که کارورزان شاید به طور کامل دچار عاملیت نباشند و نخواهند که بازیچه دست منافع قدرت باشند اما به واسطه شرایط شغلی بعد از مدتی خود مختاری خود را در حیطه ایدئولوژی و تفکرات سازمان‌ها می‌دانند. به عنوان مثال ماجرای  مجری معروف سی‌ان‌ان ، دان لمون که  یک مفسر آفریقایی آمریکایی است، وی که در سال 2011 وقتی اعلام کرد همجنس گراست توجه زیادی به خود جلب کرد و با در دست داشتن تریبون در تلویزیون و ارائه نظرات خود تبدیل به یک قهرمان برای اقلیت‌های سرکوب شده، شده بود اما در ماجرای قتل یک نوجوان در سال 2012 توسط مامور گشت شبانه در کمال تعجب او نقد محافظه کاران از خانواده‌های سیاه پوست را تکرار کرد و با آن اعلام موافقت کرد! (تیموتی هیونز ، آماندا دی . لاتز, 1396)

به طور کل مقوله عاملیت یا خود مختاری را در سه اصل بررسی و واکاوی میکنند اصل اول عاملیت محاطی مفهمومی‌است که کارورزان یک سازمان رسانه ای را دارای خود مختاری می‌داند که البته این اختیار با توجه یه اولویت سازمان فرادستی فرو دستی و چیز‌هایی ازین قبیل محدود می‌شود، دومین اصل عدم اطمینان ایدئولوژیک است بدین معنا که می‌گوید هرچقدر کارورزان و سازمان‌ها بخواهند محتوای ایدئولوژیک را کنترل کنند غیر ممکن است بتوانند اثر محتوای رسانه بر مخاطب را به طور کامل ازپیش تعیین کنند و اصل سوم و اصل آخر ، نفوذ آن دسته فرهنگ‌های تولید را شناسایی می‌کند که کارورزان رسانه درون آنها فعالیت می‌کنند . (تیموتی هیونز ، آماندا دی . لاتز, 1396)

درست است که همه دوست دارند به طور شفاف مشخص کنند که سازمان‌های رسانه ای چگونه عمل می‌کنند یا رفتار کارورزان چطور است اما چنین ادعایی اگر مطرح شود واقع گرا نیست. به طور مثال در انواع مختلف سازمان‌های رسانه ای عواملی گوناگون وجود دارد که عاملیت را محاط می‌کند. مثلا شرکت به چه اندازه بزرگ و قدرتمند باشد یا شرکت دارای اهداف بلند مدت یا کوتاه مدت است و… . علی ای حال در ادامه به طور سر تیتر وار عواملی را اشاره می‌کنیم که در عاملیت فرد یا سازمان مورد استفاده و محل بحث باشند و برای اطلاعات بیشتر  تقاضا می‌شود که به کتاب فهم صنایع رسانه مراجعه بشود، 1- فرهنگ‌ها و هنجار‌های سازمانی 2- عدم اطمینان ایدئولوژیک محتوای رسانه 3- فرهنگ‌های تولید. (دکتر شاه قاسمی, 1397)

به طور کل می‌توان به این نتیجه رسید که خود مختاری در صنعت رسانه معنایی ندارد و علاوه بر عاملیت نظام‌های عقیدتی و فرهنگی  خود فرد در خیلی از موارد سازمان نیز برای فرد محدودیت‌های آشکار و نهان ایجاد می‌کند، که این مقوله باعث می‌شود که کنترل نظام ایدئولوژیک بر رسانه مانند قیف باشد؛ یعنی کسانی که در راس‌ها بالاتر آن قرار دارند قدرت بیشتری نسبت به فرودستان داشته باشند که ثمره آن می‌شود حاکم بودن نسبی یک ایدئولوژی بر صنایع رسانه ای .

بررسی چند تن از قدرت‌مندان رسانه ای

رابرت مرداک

کیث روبرت مرداک (keith Rupert Murdoch   ) متولد 11 مارس 1931 در ملبورن استرالیا بود مرداک از همان کودکی به روزنامه نگاری علاقه داشت و با توجه به شغل پدرش با این حرفه نیز آشنایی داشت. مرداک در حال حاضر سهام دار اصلی شرکت نیوز کورپوریشن است. وی ابتدا یک روزنامه نگار بود و با طی کردن پله‌های ترقی توانست صاحب روزنامه‌های کوچک در شهر خود شود و بعد‌ها توانست روزنامه سندی تایمز استرالیا را بخرد اما این پایان کار نبود.

مرداک پس از حضور فعال در استرالیا و زلاند نو به سمت صنعت روزنامه نگاری اروپا آمد. او در ابتدا روزنامه سان را خرید و با آن معروف شد. به‌طوری که در سال 1997 روزنامه سان روزانه 10 میلیون بیننده داشت. بعد از آن مرداک در بریتانیا شبکه ی ماهواره ای اسکای را تاسیس کرد اسکای در شروع کار خود زیان ده بود اما از زمانی که با همکاری بی بی سی شرکت رسانه ای بی اسکای بی (bskyb)را تشکیل دادند به شرکتی سود ده تبدیل شد. به طوری که این شرکت بر تلوزیون کابلی بریتانیا و حتی اروپا سیطره انداخته است. (جام جم, 1382/09/26)

این پایان فعالیت‌های مرداک نبود. او در اروپا شرکت اسکای ایتالیا را تاسیس کرد در آسیا شرکت هنگ کنگی استار تی وی در آمریکا نیز مرداک چندین روزنامه را خرید و بعد‌ها با گرفت تبعیت ایالت متحده توانست شرکت فیلم سازی فاکس قرن بیستم را بخرد و بعدها وی شرکت رسانه ای فاکس را نیز تاسیس کرد که یکی از برند‌های رسانه ای دنیاست. ( Real History and the origins of Rupert Murdoch, May 25, 2002)

در مورد قدرت و ثروت مرداک به چند خبر بسنده می‌کنیم که طبق اعلام روزنامه فوبز در سال 2017 مرداک جز 100 آدم پول دار کره زمین است  و یا اینکه روز نامه تایمز 100 سه بار رابرت مرداک را تاثیر گذارترین فرد سال معرفی کرده است. (Forbes, 2017)

والت دیزنی

والتر الیاس دیزنی یا والت دیزنی معروف متولد دسامبر 1966   تاجر، کاریکاتوریست، پویانما، تهیه‌کننده، کارگردان، فیلمنامه‌نویس، کارآفرین و صداپیشه آمریکایی بود. او یکی از چهره‌های سرشناس صنعت انیمیشن آمریکا و سراسر جهان، به عنوان یک نماد بین‌المللی و بشردوست شناخته شده‌است که به‌خوبی در طول فعالیت‌هایش درقرن بیستم همگان او را می‌شناسند.

او و برادرش روی اولیور دیزنی با عنوان غول تجاری هالیوود مشهورند. دیزنی، بنیانگذار محصولات والت دیزنی است که بعدها به یکی از معروف‌ترین و بهترین شرکت‌های تولید فیلم تبدیل و مشهور شد. این شرکت در حال حاضر با نام کمپانی والت دیزنی معروف است و درآمد سالانه آن در سال ۲۰۱۳، ۴ میلیارد دلار بوده‌است. شرکت والت دیزنی در سال 1923 توسط والت دیزنی و برادرش تاسیس شد.انها تا سال 1928 انیمیشن‌های کوتاهی مثل اسوالدو و آلیس در سرزمین کارتونی تولید میکردند که حق پخش و استفاده از آنها را به کمپانی وینکلر ‌فروختند و عایدی کمی ‌از این تولیدات داشتند.

تا اینکه با تولید میکی موز سیر صعودی ثروت رشد کرد. این شرکت با انیمیشن‌های معروف و خوش ساختش هم بین مردم معروف و محبوب است هم بین دولتمردان آمریکایی به طوری که والت دیزنی نشان لژیون را از دولتمردان گرفت و حتی بعضی از مهمان‌های کاخ سففید برای اسکان به پارک‌های این شرکت رسانه ای می‌روند!

والت دیزنی انیمیشن‌هالیوود را به فضای تک قطبی تبدیل کرد به طوریکه وقتی پیکسار می‌خواست اوج بگیرد شرکت والت دیزنی سهام پیکسار را نیز خریداری کرد. (عیوض زاده)

والت دیزنی نه تنها که با ساخت انیمیشن و داشتن 14 شهر بازی امروزه یکی از بزرگترین شرکت‌هایی است که می‌تواند در زمینه فرهنگ سازی چه خوب چه بد گام بردارد و قدرت تاثیر گذاری بسیار بسیار بالایی دارد از نظر ثروت نیز یکی از شش شرکت بزرگ رسانه ای دنیاست با ارزشی قریب به هفت میلیون دلار.

خلاصه

امروزه صنعت رسانه چه خوب چه بد با زندگی مردم عجین شده است و تقریبا جزئی از زندگی آنها شده است. رسانه ای که در آن دو رکن قدرت و ثروت مهم ترین ارکان و خواسته‌های آن است. کارورزان نیز در این بازی رسانه ای نقش بسیار بسیار مهمی‌ را ایفا می‌کنند. کارورزان برای رسیدن به هدف خود که اغلب یا منافع مالی است یا منافع ایدئولوژیک قواعد و حدودی را برای خود چیده اند تا هر طور شده به آن هدف برسند، به طوری که در بعضی موارد فرودستان خود را محدود می‌کنند تا فقط در حیطه کار آنها که می‌تواند سودآوری صرف و یا ترویج یک ایدئولوژی باشد فعالیت کنند و این یعنی اینکه رسانه نیز با تمام گستردگی اش درگیر بحث حاکمیت اقلیت‌ها بر اکثریت‌هاست!

منابع

Real History and the origins of Rupert Murdoch. (May 25, 2002). http://www.fpp.co.uk/online/02/05/Murdoch2.html. Retrieved from http://www.fpp.co.uk/online/02/05/Murdoch2.html

Forbes. (2017). Rupert Murdoch profile. Forbes.

name, n. (2018, 12 24). ucan. Retrieved from www.ucan.ir

بیچرانلو, د. (1398). صحبت‌های ایشان. تهران: استاد دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی.

تیموتی هیونز ، آماندا دی . لاتز. (1396). فهم صنایع رسانه ای. تهران: فصل اول .

جام جم. (1382/09/26). روبرت مرداک. جام جم, 9.

دکتر شاه قاسمی, ا. (1397). صحبت‌های ایشان در کلاس دانشگاه تهران. تهران: استاد دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی.

دهخدا, ع. (n.d.). لغت نامه. تهران.

روبرت مرداک. (1382). جام جم, 9.

عیوض زاده, ا. (n.d.). صحبت‌های وی در جلسه معارفه اولیه کارگاه پویانمایی. ایران. انیماتور و مدرس رسمی‌صداسیما , تهران.

ورنر جوزف سورین، جیمز تانکارد. (1397). نظریه‌های ارتباطات. تهران: ترجمه استاد دهقان.

«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| فضای مجازی این شرایط را برای فرد مهیا می‌کند که در این محیط قسمتی از هویت‌های خود چه انتصابی چه اکتسابی را خودش تعیین کند.

شاید برای شما هم پیش آمده باشد که دوست یا آشنایی را که چندین سال است با او مراوده دارید و می‌شناسیدش در فضای مجازی یک جور دیگر دیده باشید. ما در این مقاله قصد داریم که تا حدودی علت این امر را مشخص کنیم. برای روشن تر شدن مسیر مقاله لازم است ابتدا در مورد سه مفهوم بازتعریف، خود یا همان هویت و فضای مجازی بیشتر بدانیم.

بازتعریف

مفاهیم تعریف شده زیادی در دنیای ما وجود دارد که خیلی از آنها شناخته شده نیز هستند. حال اگر ما همین مفاهیم را از جایگاه دیگری نگاه کنیم؛ یعنی زاویه دیدمان را عوض کنیم و آن را دوباره تعریف کنیم به آن باز تعریف می‌گویند. مثلا زندگی اجتماعی زنان چیزی بوده که از قدیم وجود داشته است، اما با پررنگ شدن فرهنگ مصرف گرایی، امروزه هویت اجتماعی زنان باز تعریف شده است و مقوله مصرف گرایی یا تبرج جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است.

یا مثلا معلمان در گذشته یک نوع نقش مورد قبول در جامعه داشته اند اما امروزه با وجود خصیصه‌های جوان امروزی نیازمند باز تعریف نقش خود در جامعه هستند. یا اصلا مثالی ساده تر: شاید دیده باشید در داستان‌ها یا فیلم‌ها یا حتی در واقعیت فردی که در محیط جدید زندگی خودش گذشته خود را پنهان می‌کند. این هم یک نوع باز تعریف است. اما در باز تعریف دو نکته مهم وجود دارد یکی شرایط و بستر بیرونی که مفهوم را به باز تعریف سوق می‌دهند و دیگری ععل درونی خود مفهوم در ادامه بیشتر توضیح می‌دهیم.

هویت (خود)

آنچه از نام، نام خانوادگی، نام پدر و ویژگی‌های دیگر که شخص بدان‌ها شناخته می‌شود.
1 حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد؛ شخصیت؛ ذات.
۲ هستی؛ وجود. (عمید, 1389)

همانطور که از تعریف لغت نامه پیداست مولفه‌های مختلفی وجود دارند که کلمه هویت را می‌سازند اما در کل تمامی‌مولفه‌ها به دو دسته ی اکتسابی مانند شغل ، شخصیت ، پوشش و … و انتصابی ماند نام خانوادگی ، محل تولد ، سن و… تقسیم می‌شوند.

اما قبل از اینکه به سراغ تلفیق این دو مفهوم در عرصه فضای مجازی برویم کمی ‌بیشتر درمورد این دو صحبت کنیم. همانطور که گفتیم هویت یک انسان درای دو بعد انتصابی و اکتسابی است. فرد اگر بخواهد هویت خود را عوض کند فقط می‌تواند آن بخش از هویت را که اکتسابی است عوض کند که این هم مقوله بسیار سخت و پیچیده ایست و نیازمند تلاش زیاد. اما راه دیگری هست که امروزه خیلی‌ها درگیر آن می‌شوند. آن‌ها می‌خواهند هویت فعلی خود را از صحنه پاک کنند و بعد با توجه به علائق و بینش‌های خود آن را تعریف کنند. به عنوان مثال شاید فردی را دیده باشید که از نام خود ناراضی بوده و خودش نام جدیدی بر روی خود می‌گذارد. این نوع دگرگونی که لازمه آن فراموشی هویت فعلی و کتمان آن است بسیار در فضای مجازی رایج است!

فضای مجازی

در لغت‌نامه‌های غربی فضای مجازی را محیطی نظری و علمی‌خوانده اند که ارتباطات کامپیوتری در آن رخ می‌دهد (آکسفورد, 2018). اگر بخواهیم بیشتر  توضیح دهیم تمام فعل و انفعالاتی که انسانها در اینترنت انجام می‌دهند در واقع در آن فضای فیزیکی که هستند اثری نمی‌گذارد و این تغیرات تماما در یک محیط غیر حقیقی که ما از آن به عنوان فضای مجازی یاد می‌کنیم اتفاق می‌افتد.

قسمت زیادی از بحران باز تعریف خود در فضای مجازی بر می‌گردد به ویژگی‌های فضای مجازی که زمینه را برای تغیر ایجاد می‌کند. در اینجا می‌خواهیم چند عدد از آنها را مطرح کنیم.

اولین مورد که یک اشاره کوچک به آن داشتیم این که فضای مجازی این شرایط را برای فرد مهیا می‌کند که در این محیط قسمتی از هویت‌های خود چه انتصابی چه اکتسابی را خودش تعیین کند. در صورتی که اصلا همچین چیزی وجود ندارد. به‌عنوان مثال قطعا دیده اید که مرد یا پسری در فضای مجازی خود را دختر معرفی کند!

دومین ویژگی که فضای مجازی برای مخاطبینش ایجاد کرده سفر‌های کوتاه مدت به نقاط دور دست است! بعنوان مثال فردی در هنگ کنگ به راحتی می‌تواند احساس کند که در محیط اسپانیا قرار دارد. اما این ویژگی چه پیامدی همراه خود داشته است؟

اینکه فرد با کشورهای دیگر همزیستی بیشتری کرده و تبادل فرهنگ زیادی رخ می‌دهد. مثلا وقتی یک کسی در یک کشوری مثل ایران یا عربستان یا قطر یا هر کشور مسلمانی حضور دارد که مهمانی‌های شبانه و جشن‌هایی ازین قبیل ممنوع است از طریق فضای مجازی می‌توانند خود را در آن جشن‌ها قرار دهد یا با افراد کشور‌های دیگر گفتگوکند و کم کم فرهنگ آن‌ها را مزه مزه کند و به فرهنگ خودش اضافه کند. ثمره این خصیصه می‌تواند این باشد که فرد در کشوری زندگی می‌کند ولی سنن و آیین کشور دیگر را اجرا می‌کند. مثل برگزاری مناسباتی مثل کریسمس یا ولنتاین به طور فراگیر در ایران!

سومین خصیصه که شاید به طور مبنایی شبیه به اولین ویژگی باشد. فضای مجازی به فرد امکان کتمان حقائق را می‌دهد. به‌عنوان مثال اگر شما با فردی در دنیای حقیقی مواجه شوید بعد مدتی کم کم خصلت‌های فرد را متوجه می‌شوید. مثلا متوجه می‌شوید که این فرد پرخاشگر است، متوجه می‌شوید راستگو است یا حتی ویژگی‌های ظاهری چاق است یا بلند قامت است و… . اما در فضای مجازی فرد می‌تواند تا حدودی این ویژگی‌های خود را از مخاطب کتمان کند. مثلا اگر از خود عکسی نگذارد شما نمی‌فهمید که چاق است یا لاغر یا به این راحتی نمی‌توان فهمید این فرد راستگوست یا دروغ گو. مخلص کلام اینکه فرد می‌تواند هرکدام از ویژگی‌هایی که دوست دارد را در ویترین بگذارد و بقیه را در انبار خود نگه دارد!

چهارمین ویژگی که فضای مجازی ایجاد می‌کند ویژگی مکالمه از راه دور است که این مورد در دل خودش چندین ویژگی دارد. مثلا این که افراد خجالتی یا کم توان و ناتوان از منظر تکلم می‌توانند راحت تر ارتباط برقرار کنند یا در این نوع ارتباط شما می‌توانید حرف‌هایتان را با دقت و ظرافت بیشتری بزنید. مثلا فردی که در محیط حقیقی منزوی و گوشه گیر است در فضای مجازی راحت فعالیت می‌کند یا مثال دیگر: فردی در مواجهات خود در فضای حقیقی نمی‌تواند در حرف‌ها تصمیمات سریع بگیرد و پاسخ بدهد در فضای مجازی با آرامش و بدون هیچ فشاری حرف خود را می‌زند.

اما چرا؟

این حرف‌ها را زدیم که بتوانیم بفهمیم که چرا این اتفاق رخ می‌دهد؟ همانطور که اول مقاله اشاره کردیم شرایط باز تعریف در دو جنبه ایجاد می‌شود. جنبه اول شرایط درونی فرد، جنبه دوم شرایط بیرونی مثل فضای مجازی. اما چه شرایطی در فضای مجازی وجود دارد که فرد را به باز تعریف هویت سوق می‌دهد؟

مثلا فضای مجازی به طور آشکار و نهان مقوله توجه را در خود قرار داده؛ یعنی سعی دارد که به کاربران خود بفهماند که شما نیازمند توجه‌ها هستید و در این مسیر بالطبع هرکسی که جذابیت بیشتری داشته باشد کانون توجهات قرار می‌گیرد. پس کاربرانی که در این بازی وارد می‌شوند دوست دارند که خود را جذاب تر معرفی کنند! یا مثال دیگر در مورد شرایط فضای مجازی: فضای مجازی با توجه به الگو‌های خود سعی می‌کند که اسطوره و اسوه‌هایی را معرفی کند و در معرض دید مردم قرار دهد. مردم هم با مشاهده آنان سعی می‌کنند که رفتار آنها را بررسی و گاهی تقلید کنند.

“فضای مجازی به طور آشکار و نهان مقوله توجه را در خود قرار داده؛ یعنی سعی دارد که به کاربران خود بفهماند که شما نیازمند توجه‌ها هستید و در این مسیر بالطبع هرکسی که جذابیت بیشتری داشته باشد کانون توجهات قرار می‌گیرد. پس کاربرانی که در این بازی وارد می‌شوند دوست دارند که خود را جذاب تر معرفی کنند.“

اما عده ای هم وجود دارند که اسیر این دگرگونی فضای مجازی نمی‌شوند. چرا؟ در واقع فرد می‌تواند توانایی کنترل بر خواسته‌های فضای مجازی را داشته باشد. اما چطور است که اغلب این گونه نمی‌شود؟ در واقع این دگرگونی‌ها ریشه‌های روانشناسانه نیز دارد بعنوان مثال نارضایتی از خود ، عدم اعتماد بنفس لازم ، روحیه اهمال کاری و…. که فضای مجازی بستر نمود این‌ها را در درونیات فرد فراهم می‌کند و آنها را نشان می‌دهد که بررسی این بعد روانشناسانه خود مجالی دیگر می‌خواهد!

نتیجه گیری

برای نتیجه گیری لازم می‌دانم به نظر چند تن از صاحب نظران که به طور کل در سه دیدگاه مطرح شده بپردازم.

اولین نظر خوشبینانه: بر اساس این نظریه فضای مجازی برای افراد این شرایط را مهیا می‌کند که هویت‌ها و زندگی‌های برابر را تجربه کنند و در فضایی که آزادی بیشتری نسبت به واقعیت به آنها می‌دهد شرکت کنند. فضایی که فشار‌هایی از قبیل فشار‌های جغرافیایی، خانوادگی و … را گاهی ندارد. صاحب نظران این بینش استون و رینگلود می‌باشند. (حلاج, 1393)

دومین نظر بینش بد بینانه: دراین بینش فضای مجازی به دلیل انتزاعی بودن باعث شکل گیری هویت‌های پیچیده ، متعدد و دروغین می‌گردد و باعث از بین رفت احساس‌های واقعی می‌شود و درنهایت معنا از بین می‌رود. صاحب نظران در این بینش کاستلز و نامیلسون هستند. (حلاج, 1393)

اما نظر سوم بینشی تلفیقی: این دسته معتقدند که با وجود فضای مجازی نوعی تعامل بین  هویت و جامعه شکل می‌گیرد و در این میان هم می‌تواند تعامل‌ها مثبت باشد هم منفی که بستگی به شرایط و درونیات جامعه و افراد دارد. صاحب نظران این بینش هم افرادی مثل گیدنز و رابرتسون می‌باشند. (حلاج, 1393)

در نهایت باز تعریف خود در فضای مجازی امری است که امروزه خیلی از افراد درگیر آن هستند و درست است که آن را نمی‌توان تماما به گردن فضای مجازی انداخت و قطعا بعد روانشناسانه هم تاثیر زیادی دارد. اما فضای مجازی در دروغین کردن جامعه و پیچیده کردن هویت‌های نقش پررنگی ایفا کرده و خواهد کرد.

منابع

آکسفورد. (2018). لعت نامه. لندن: معنی لغت سایبر اسپیس.

حلاج, م. (1393). معرفت. بازیابی از انسانی‌ها: http://ensani.ir/file/download/article/20150617145855-9723-377.pdf

عمید, ح. (1389). فرهنگ عمید. تهران.

«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| وابستگی مطبوعات به حمایت‌‌های دولتی همواره این نگرانی را ایجاد می‌‌کند که مبادا مطبوعات از وظیفه اصلی خود که روشنگری است منحرف شوند و عملا قدرت انتقاد از دولت‌‌ها را از دست بدهند.

به گفته‌‌ی مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌‌های داخلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعداد نشریات مکتوب در ایران 7 هزار نشریه است که از این تعداد 3 هزار و 800 نشریه فعال و 3 هزار و 200 نشریه غیر فعال است (بندری،1397). با نشریات تخصصی بسیار زیادی از قبیل وات کار، نیویورکر، هومز اندگاردنز تا مجلات مخصوص زنان مانند بلا، ونیتی فیر، هلو، و مجلات خبری چون تایم، نیوزویک، فار ایسترن اکونومیک ریویو و اکونومیست به نظر می‌‌رسد که عموم مردم در سرتاسر دنیا به خوبی از تسهیلات لازم این چنینی برخوردارند (ویلیامز،1955).

اما در واقعیت تعداد کمی از افراد و شرکت‌‌ها هستند که این محصولات رسانه‌‌ای را مدیریت می‌‌کنند و در دست دارند. آن‌‌ها بر انتخاب افراد و جهان‌‌بینی ملت‌‌ها تاثیر می‌‌گذارند و عنصر اساسی در شکل‌‌گیری آگاهی و ادراک ما هستند. بدون آگاهی به چگونگی توزیع منابع عظیم رسانه‌‌ای و صنایع اطلاعاتی و اینکه چه کسانی این جنبش پرتکاپو را کنترل می‌‌کنند نمی‌‌توان دریافت که چرا شکل و محتوای رسانه‌‌ها به‌‌گونه‌‌ای است که می‌‌بینیم (اینگلیس، (1377)، نقل شده در محکی (1380، ص4)). چه کسی مالک مطبوعات است؟ صاحبان امتیاز، شما، آگهی‌‌دهندگان و یا دولت؟

در آغازِ تاریخ روزنامه‌‌نگاری در ایران، به دلیل حاکمیت افراد مستبد و ناآگاه، این صنعت از رسالت حقیقی خود که آموزش و افزایش آگاهی بود باز ماند. روزنامه‌‌ها در آن روزگار ابزاری برای تحکیم قدرت و ایدئولوژی سیاستمداران بودند؛ در غیر این صورت از میدان خارج می‌‌شدند. نظريه‌‌پردازان مديريت مطبوعات در غرب معتقدند كه نوع مديريت اداری و سياسی حاكم بر هر روزنامه‌‌ای به نوع تفكر و ايدئولوژی صاحبان و مالكان روزنامه بستگی دارد و لذا مدیریت همیشه تابعی از«مالکیت» و«سیاست» است. مطبوعات در غرب و اروپا نيز تا حدودی ابزاری در دست دولتها و سرمايه‌‌داران هـستند؛ البته وجود نهادهای مدنی مانند «حزب، سنديكا، اتحاديه، كنگره‌‌هاي حزبی و…» از بار مطبوعات به عنوان تنها «تريبون مردم» كاسته است (گرانمایه‌‌پور،1386).

امروزه گسترش انواع مختلف رسانه‌‌ها سبب شده تا رسانه‌‌های چاپی در انزوا قرار گیرند و استقبال مردم از مطبوعات روز به روز کم‌‌رنگ‌‌تر شود. همین امر باعث کاهش سرمایه‌‌گذاری بخش خصوصی در این حوزه می‌‌گردد. وابستگی مطبوعات به حمایت‌‌های دولتی همواره این نگرانی را ایجاد می‌‌کند که مبادا مطبوعات از وظیفه اصلی خود که روشنگری است منحرف شوند و عملا قدرت انتقاد از دولت‌‌ها را از دست بدهند (کریمیان و رهبر،1393).  امروزه دولت تنها منبع تامین مالی مطبوعات در ایران نیست و بر ترکیبی از حمایت دولت و پشتیبانی آگهی‌‌دهندگان، پرداخت مستقیم و آبونمان متکی هستند.

در پرداخت مستقیم، صنایع رسانه‌‌ای باید مخاطب خود را قانع کنند که محصول آن‌‌ها ارزش پولی را که برای آن می‌‌دهند دارد و برخلاف مورد پرداخت آبونمان، این صنایع باید علائق مخاطب برای هر کدام از محصولات را مدیریت کنند که این باعث می‌‌شود هزینه‌‌های بازاریابی اغلب با هزینه‌‌های لازم برای تولید کالا برابری کند (هیونز و لاتز،2012). بنابراین جراید همواره باید سعی کنند نیازهای مخاطبان خود را ارضا کنند؛ از کسانی که مجلات را برای سرگرمی و حل جداول آن می‌‌خرند تا خوانندگان روزنامه‌‌های وابسته به احزاب مختلف که اغلب روی خوش به خبرهای مخالف خود نمی‌‌دهند. در روش آبونمان، مخاطب به این دلیل مجاب می‌‌شود اشتراک خریداری کند چون اطمینان دارد محصول رسانه‌‌ای مورد نظر او ارزشش را دارد و کمتر امکان دارد این اعتماد به آگهی‌‌ها یا سوگیری‌‌های سیاسی فروخته شود.

اما هزینه پرداخت حقوق کارمندان و روزنامه‌‌نگاران، هزینه‌‌های مربوط به طراحی و چاپ، توزیع، پخش و تبلیغات بسیار بیشتر از آن است که تنها به این منابع تکیه کنند. امروزه تبلیغات یکی از عناصر مهم ادامه حیات مطبوعات است. از دیدگاه ابزارگرایان، آگهی‌‌دهندگان در عملکرد رسانه‌‌ها بطور مستقیم دخالت می‌‌کنند تا مطمئن شوند که منافعشان حفظ می‌‌شود و ارتقا می‌‌یابد. کوران(1977) معتقد است که روزنامه‌‌های طبقه کارگری در بریتانیا مانند دیلی هرالد، بخاطر قدرت خرید پایین خوانندگانشان از هم می ‌‌پاشند. این نتیجه اهمیت تبلیغ در سوددهی مطبوعات است (ویلیامز،1955).

اصولاً رسانه‌‌ها زمان و فضا را به آگهی‌‌دهندگان مي‌‌فروشند. شايد بهتر باشد بگوييم كه سازمان‌‌های رسانه‌‌ای دسترسی به مخاطبان را به صاحبان آگهی‌‌ها می‌‌فروشند. به عبارت ديگر مبلغی كه تلويزيون يا مطبوعات مطالبه می‌‌كنند بيش از آنكه به اندازه، حجم و مدت زمان پيام بستگی داشته باشد بـه تعداد و ويژگی‌‌های مخاطبان رسانه‌‌ها بستگی دارد (گرانمایه‌‌پور،1386). اغلب آگهی‌‌های تجاری بر طیف خاصی از مردم متمرکز هستند و برخی از گروه‌‌های جمعیتی را نادیده می‌‌گیرند. همین باعث می‌‌شود تا سردبیران بیشتر از آن که به علائق و نیازهای مخاطبان خود توجه داشته کنند نگران از دست دادن حمایت مالی آگهی‌‌دهندگان باشند؛ بنابراین از برخی مباحثی که ممکن است به کام آن‌‌ها خوش نیاید چشم‌‌پوشی می‌‌کنند.

“اغلب آگهی‌‌های تجاری بر طیف خاصی از مردم متمرکز هستند و برخی از گروه‌‌های جمعیتی را نادیده می‌‌گیرند. همین باعث می‌‌شود تا سردبیران بیشتر از آن که به علائق و نیازهای مخاطبان خود توجه داشته کنند نگران از دست دادن حمایت مالی آگهی‌‌دهندگان باشند.“

حتی اگر  آگهی‌‌دهنده در عوض پولی که می‌‌پردازد از صاحب رسانه جز تبلیغ محصول خود درخواست دیگری نداشته باشد، بازهم در فرآیند تولید محتوا برای جلب رضایت آگهی‌‌دهنده دست به خود سانسوری خواهد زد. در زندگی روزمره اغلب متوجه میزان سوددهی این آگهی‌‌ها نمی‌‌شویم؛ از صفحات نیازمندی و آگهی‌‌های دولتی تا پیام‌‌های مربوط به ترحیم. برای مثال نگاهی به اگهی‌‌های دولتی روزنامه ایران می‌‌کنیم: روزنامه‌ی ایران متعلق به دولت بیشترین درآمد از آگهی‌های دولتی را دارد. ایران در ۶ ماهه‌ی اول سال ۹۷ حدود ۹۸۰ میلیون تومان از تعداد ۲۴۵۵ آگهی‌های دولتی درآمد داشته است (دیده‌‌بان ایران،1397).

این در حالی است که نرخ چاپ آگهی‌‌های دولتی برای هر کادر رنگی در صفحه اول مبلغ ۲هزار تومان بوده‌‌است (سایت معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد،1397). با این حال آمار دقیقی از درآمدهای حاصل از تبلیغات تجاری در دست نیست. آگهی‌‌دهندگان هنوز در مورد محتوای اطراف آگهی‌‌شان نگرانند، اما آنها کمتر از گذشته فشار مستقیم و روزمره بر فرآیند پخش اعمال می‌‌کنند (هیونز و لاتز،2012).

گلوریا استینم در مورد چالش‌‌هایی نوشت که مجله میس مگزین برای یافتن آگهی‌‌دهندگان در دهه1970 با آنها رودرو بود. آفرینندگان این مجله فمینستی می‌‌خواستند آن نوع آگهی‌‌های رایج در مجلات زنان که در آنها زنان برای داشتن احساس خوب در مورد خودشان باید کلی مواد آرایشی مصرف می‌‌کردند را چاپ نکنند. میس مگزین در نهایت تنها با آبونمان تامین مالی شد؛ زیرا نتوانست به اندازه کافی تبلیغات سازگار با محتوای خودش را پیدا کند (همان).

در کنار این منابع درآمدی، روزنامه‌‌ها از دولت نیز یارانه دریافت می‌‌کنند. به عقيده برخی اعطای یارانه به هر شكل ممكن، شرايط رقابتی مطبوعات را از بين برده و در اين حالت بسياری از مديران رسانه‌‌ای دغدغه‌‌ای برای كسب سود يا رقابت بـا ساير رسانه‌‌ها را برای دوام در شرايط سخت ندارند و اين نگرش عملاً شرايط را براي رشد «مديريت علمی» برنامه‌‌ريزی و سازماندهی آماده نمی‌‌سازد. نتيجه چنين نگرشی ظهور«مديريت هيئتی» و كمرنگ شدن بحث «اقتصاد رسانه» است (گرانمایه‌‌پور،1386).

مقدار اختصاص این مبالغ به روزنامه‌‌ها دلایل روشنی ندارد و با روی کار آمدن دولت‌‌ها تغییر می‌‌کند. به عنوان مثال مقدار یارانه دریافتی روزنامه شرق در سال 1395  مبلغ 752 میلیون تومان بوده‌‌است و روزنامه‌‌های اصلاح‌طلب شرق، ابتکار، اعتماد، آفتاب یزد، آرمان و راه‌ مردم بیش از ۴ میلیارد تومان از وزارت ارشاد دولت دریافت کرده‌اند. در این میان نشریه‌ای مانند دانستنی‌ها تنها به مبلغ ۱۵ هزار تومان حمایت شده است (خبرگزاری تسنیم،1395).

در ایران به دلیل عدم حمایت کافی بخش خصوصی از رسانه‌‌ها، دولت نقش پررنگی در پشتیبانی مالی مطبوعات دارد. همین امر باعث می‌‌شود تا دولت خط‌‌ مشی و محتوای روزنامه‌‌ها و نشریات را کنترل کند. این مطبوعات خواسته‌‌ها و مقاصد دولت را تامین می‌‌کنند و تاثیر بسزایی در جهت‌‌دهی افکار عمومی دارند. يكی ديگر از مشكلات اين طيف از مالكيت، سياسی شدن افراطی و ايفا كردن نقش «تريبون احزاب يا جناح‌‌هاست» كه سبب تغيير نگرش افكار عمومی نسبت به ماهيت و عملكرد آنها می‌‌شود. چالش عمده اين نوع از مالكيت ادامه بقا در شـرايط بحرانی و رقابت با ساير رقبا برای حفظ حوزه مخاطبان فكری و خوانندگان است (گرانمایه‌‌پور،1386). البته اینگونه روزنامه‌‌ها صاحب امتیاز حقیقی یا حقوقی هستند و اغلب نوع مالکیت آن «خصوصی» می‌‌باشد؛ اما بسته به شرایط سیاسی حاکم، از حمایت‌‌های ویژه دولت نیز برخوردارند.

مالکیت رسانه‌‌ها در ساختار عینی تحت تأثیر ماهیت بعد اجتماعی نهادها قرار گرفته است؛ همچنین هر کسی که مسئولیت اجتماعی رسانه‌‌ها را به عهده داشته و بدان می‌پردازد. نظریه‌‌ی لیبرالیسم بر این باور است که این کارکرد، وظیفه‌‌ی افراد است و دولت باید از آن به دور باشد و در توجیه آن می‌‌افزاید: رسانه‌‌هایی با مالکیت شخصی، به تنهایی توانایی روشن‌‌بخشی به مردم، خدمت به نظام سیاسی و حفظ حقوق شهروندي را دارند و مطبوعات آزاد در این خصوص کافی است، چرا که وامدار دولت یا هیچ گروهی در جامعه نبوده و می‌‌تواند در این مسأله و در نهایت حقوق افراد و مصالح عمومی منشاء خدمت باشد.

اما بر اساس نظریه‌‌ی سوسیالیسم و قرار دادن آن بعنوان نماینده‌‌ واقعی جامعه، رسانه‌‌ها باید در چارچوب خطوط کلی سیاست حزب، راهبرد و تاکتیک آن عمل کنند. این مسأله بر اساس نوع نگرش رسانه بر این مبنا است که رسانه یک نیروی اجتماعی بنیادین است که باید برای تحقق اهداف وضع شده برای جامعه هماهنگ شود؛ به طوري که حزب اهداف جامعه را تعیین می‌‌کند. بنابراین مالکیت رسانه‌‌ها را تنها به دولت اختصاص می‌‌دهد (مکتبی،2011).

برای حل مشکلات مربوط به کنترل و تنظیم مطبوعات، دولت باید در حوزه تصدی‌‌گری و سیاست‌گذاری وظایف خود را به ‌خوبی شناخته و به‌درستی تصمیم‌گیری و اجرا کند. مهم‌ترین وظیفه دولت، سیاست‌گذاری است. خبرگان اعتقاد داشتند، دولت باید وجود بخش خصوصی را باور کند و برای تقویت حضور بخش خصوصی در بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی، موقعیت و شرایط لازم را فراهم آورد. تصویب قوانین و مقرراتی که تسهیل‌کننده سرمایه‌گذاری بوده و موجب تامین امنیت سرمایه و سرمایه‌گذار باشد، می‌تواند به رشد بخش خصوصی کمک کند. نگاه دولت به بخش خصوصی نباید نگاه رقیب باشد، بلکه بخش خصوصی را همان‌طور که در قانون اساسی آمده است، باید مکمل خود بداند (بختیاری،1394).

باید توجه داشت که  یکی از دلایل عمده کمرنگ شدن جایگاه مطبوعات در کشور، گم شدن نیازها و علائق مخاطب در میان انبوه سلائق حامیان مالی است. اقتصاد نفتی کشور، وابسته بودن مطبوعات مطرح به احزاب سیاسی و جریان های سیاسی، ضعف ساختارهای قانونی در حوزه مطبوعات و بی اعتمادی به بخش خصوصی به مشکلات این بخش دامن می‌‌زند. هرچند که تضمینی وجود ندارد که بخش خصوصی عملکرد بی‌‌نقضی و غیرمغرضانه‌‌ای در مدیریت مطبوعات کشور داشته باشد، اما از ماهیت چند وجهی این رسانه می‌‌کاهد. نگاه غیرحرفه‌‌ای مسئولان و مردم به حرفه‌‌ی روزنامه‌‌نگاری باعث شده فعالان این حوزه نه تنها از امنیت شغلی محروم باشند بلکه حتی سعی کنند برای مطرح شدن و تضمین آینده کاری خود دست به دامان احزاب سیاسی شوند و از رسالت حقیقی خود به دور باشند.

بخشی از این سوگیری‌‌های رسانه‌‌ای متوجه خود ما و فرهنگی است که نسل به نسل آن را به فرزندان‌‌مان منتقل می‌‌کنیم. به هر حال باید در نظر داشته باشیم که مخاطب نهایی رسانه ما هستیم؛ ما تعیین می‌‌کنیم که نویسندگان چه بنویسند، آگهی‌‌دهندگان چه محصولی را به ما ارائه دهند و حتی دولت تا چه حد از برخی رسانه‌‌ها حمایت کند.

منابع

1. ویلیامز، ک. (1955). فهم نظریه رسانه‌‌ها، ترجمه احسان شاه قاسمی، گودرز میرانی. (1392). تهران: انتشارات جامعه‌‌شناسان

2. هیونز، ت. و لاتز، آ.(2017). فهم صنایع رسانه‌‌ای، ترجمه احسان شاه قاسمی. (1396). تهران: انتشارات لوگوس

3. محکی، ع. (1380). اقتصاد سیاسی رسانه‌‌ها. رسانه، (2)12، 93

4. گرانمایه‌‌پور، ع.(1386). نقش فرهنگ سازماني در مديريت رسانه (مطبوعات). رسانه، 18(4)، 83‌‌115

5. روشندل اربطانی، ط. و بختیاری، ع. (1394). طراحی مدل ارتقاء جایگاه بخش خصوصی در نظام مطبوعاتی ایران. رسانه، 10(2)، 205‌‌220

6. بیابانی،غ . و سلطانی‌‌فر، م. و مظفری، الف. و هاشمی، ش. (1394). بررسی کارکرد نظریه مسئولیت اجتماعی و رسانه. توسعه اجتماعی، 9(4)، 135‌‌160

7. بختیاری، ع .(1394). شش گام برای خصوصی‌سازی نظام مطبوعاتی، دنیای اقتصاد، 3514، چاپ: 3تیر 1394

سایت‌‌ها

1. بی نا. مصاحبه بندری، م. (1397). نقل شده در خبرگزاری تسنیم،20 مرداد 1397،

https://tn.ai/1799905

2. بی نا. دیده‌‌بان ایران، 30 مهر 1397، http://www.didbaniran.ir/fa/tiny/news‌‌52813

3. نرخنامه آگهی‌‌های دولتی سال 97، سایت معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد،8 اردیبهشت 1397، https://press.farhang.gov.ir/fa/news/240556

4. بی نا. خبرگزاری تسنیم، 15تیر 1395، https://tn.ai/1120865

«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| در عصر حاضر شاهد برجسته شدن حضور افراد در فضای مجازی و دور شدن آن‌ها از فضای واقعی هستیم.

امروزه یکی از فناوری‌های نوین، شبکه‌های اجتماعی مجازی است. ما در عصر شبکه‌ها زندگی می‌کنیم و در تنها چند دهه اخیر، میلیاردها نفر با استفاده خلاقانه از رسانه‌های اجتماعی و با اتصال به شبکه‌ای جهان‌گستر، زندیگیشان را تغییر دادند. ما از شبکه‌های اجتماعی مجازی استفاده می‌کنیم تا دوستان و خانواده‌مان را به خود نزدیکتر کنیم، به همسایگان و هم دانشگاهیان دسترسی یابیم، به بازار محصولات و خدمات نیرو بخشیم (هانسن و همکاران (2011)، نقل شده در در تاج، رجبیان ده زیره، فتح اللهی (1397, ص. 120)).

شبکه اجتماعی مجازی، زنجیره‌ای از ارتباطات و گروه‌های شبکه اجتماعی یا حضور غیر فیزیکی افراد در یک محل مجازی است. شبکه‌های اجتماعی به مثابه راه‌های مختلفی است که مردم در زمان عبور از آن می‌توانند در مورد مسائل مختلف باهم صحبت کنند، اطلاعات عمومی‌ و خصوصی خود را در قالب‌های مختلف اعم از عکس، ویدئو، واژه‌ها، دست نوشته و … با افراد خاص یا گروه خاص به نمایش و اشتراک بگذارند (حسین پور & عرب مومنی, 1396).

علل تمایل به استفاده از فضای مجازی

بر اساس نظر کارشناسان عوامل زیادی موجبات گرایش به اجتماعات فضای مجازی به ویژه رابطه بین دو جنس ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﺮاي ﮐﺎرﺑﺮان رﺿﺎﻣﻨﺪي اﯾﺠﺎد می‌کند ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از؛ رﻫﺎﯾﯽ از ﺟﺒﺮ ﺑﺪن، ﮐﻢ ﺗﺤﺮﮐﯽ، ارﺿﺎي آﻧﯽ و اﯾﻦ اﯾﺪه ﮐﻪ در اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ ﺗﻤﺎس ﺑﺪﻧﯽ اﻧﺠﺎم  ﻧﻤﯽ‌ﺷﻮد، ﮔﻤﻨﺎﻣﯽ و ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮدن ﻫﻮﯾﺖ واﻗﻌﯽ ﻓﺮد، اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻧﻮاع ﺟﺪﯾﺪي از ﻣﺸﺎرﮐﺖ‌ﻫﺎي ﻋﺎﻃﻔﯽ، زﯾﺒﺎﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺧﻮد اﻇﻬﺎري ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻣﻄﻠﻮب و دﻟﺨﻮاه ﮐﺎرﺑﺮ می‌شود (حسین پور & عرب مومنی, 1396).

 محیط تعاملی، فضای صمیمی ‌و احساس رضایت در شبکه‌های اجتماعی

وﺟﻮد ﻣﺤﯿﻂ ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ ﺷﺒﮑﻪ‌ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮﯾﻦ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ در ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد، ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در دﻧﯿﺎي واﻗﻌﯽ، ﻧﻮع ﺧﺎص اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را رﻗﻢ  ﻣﯽزﻧﺪ، ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ از ﻗﺒﯿﻞ؛ ﺿﻌﻒ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط از ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﻬﺎدﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ، ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﮔﻔﺖ وﮔﻮﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ، اﻧﺰواﻃﻠﺒﯽ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﯽ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن و ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﭼﺖ رومﻫﺎ ﺟﻠﺐ می‌ﮐﻨﺪ (نوابخش و همکاران (1389) ،نقل شده در حسین پور، عرب مومنی (1396, ص. 43)).

غلبه بر احساس تنهایی

عوامل محیطی، روانی و اجتماعی متفاوتی بر عملکرد افرادی که احساس تنهایی دارند، اثر می‌گذارد. اگر افراد نتوانند در محیط طبیعی یک رابطه خوب برقرار کنند، ممکن است برای پر کردن این خلا عاطفی به شبکه‌های اجتماعی مجازی پناه ببرند (در تاج, رجبیان ده زیره, فتح اللهی, & در تاج, 1397).

از بین رفتن محدودیت زمان و مکان

با کمرنگ شدن اهمیت زمان و مکان و بی نیازی به مکان مشترک برای برقراری ارتباط، افراد به شکل آسان‌تری می‌توانند در فضای مجازی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. شبکه‌های اجتماعی با توجه به کارکرد‌های متفاوتشان برای ترویج سبک زندگی مبتنی بر اینترنت، مورد استقبال قرار گرفته اند. در این رسانه‌های اجتماعی نوین، رسانه دیگر مالک مخاطبان نیست، محدودیت زمان و مکان وجود ندارد، متن، صوت و تصویر در دسترس همگان قرار گرفته است و برقراری ارتباط می‌تواند با کارهای روزانه عجین شود (عیدی زاده & احمدی بلوطکی, 1396).

حس کنجکاوی و تعامل با غریبه‌ها

جوانان به خاطر داشتن روحیه ی تنوع طلبی، خلاقیت، گرایش به برقراری ارتباط با دیگران، حس کنجکاوی و علاقه به داشتن زندگی متفاوت به عضویت در شبکه‌های اجتماعی گرایش بیشتری دارند. آن‌ها در این شبکه‌ها با توجه به محدودیت‌های اجتماعی که در جامعه ایران وجود دارد به تبادل اطلاعات، کسب خبر و دوست یابی می‌پردازند (عیدی زاده & احمدی بلوطکی, 1396).

پژوهشگران تحلیل می‌کنند که دوستی‌های میان دو جنس مخالف در ایران کنترل می‌شود و برای جوانانی که چنین دوستی‌هایی را ترجیح می‌دهند، گپ سرا (چت روم) مکان مناسب، ارزان و کم خطری برای گفت و گو‌های طولانی با جنس مخالف است. گپ به جوانان ایرانی کمک می‌کند تا با دنیاهای دیگر ارتباط برقرار کند و حس تعامل با غریبه‌هایی را تجربه کند که توان آسیب رساندن به او را ندارند (ذکایی (1383)، نقل شده در محمد رضوی، کیانپور، آقا بابایی (1396, ص. 64)).

کشف مجدد هویت

شبکه‌های اجتماعی مجازی محیط مساعدی را برای مشارکت افراد در جامعه مجازی، برقراری روابط نمادین و کشف مجدد خود و باز تعریف هویت‌های دینی، اجتماعی، سیاسی و… فارغ از محدودیت‌ها و عوامل سرکوب کننده از طریق تعاملات مجازی و نمادین فراهم می‌کنند و در این بین قشر جوان و به ویزه دانشجویان این شبکه‌ها را به عنوان محبوب ترین سرگرمی‌خود تلقی می‌کنند (عیدی زاده & احمدی بلوطکی, 1396).

افشاگری احساسی

احساسات در فضای مجازی فرصت ظهور و بروز بیشتری پیدا می‌کنند، خاصیت گمنامی ‌و عدم حضور باعث می‌شود کاربران در کنترل و عدم کنترل ابراز احساسات خود سخت گیری نکنند و متناسب با امیال و عواطف درونی، فضای مجازی را به عنوان بستر مناسبی برای خود افشایی مسائل و تجربه‌های زیسته خود برگزینند. کاربران ممکن است در ارتباطات احساسی خود برای خود اظهاری، در فضای مجازی نسبت به فضای واقعی احساس امنیت روحی و روانی بیشتری کنند. بنابراین این احساس امنیت می‌تواند یکی از مهم ترین مولفه‌ها در خود افشایی افراد در فضای مجازی باشد (محمد رضوی, کیانپور, & آقا بابایی, 1396).

تلفن همراه در امتداد انسان

دنیا در سال‌های اخیر شاهد یک رشد انفجاری در استفاده از تکنولوژی‌های اطلاعات و ارتباطات به ویژه موبایل بوده است. این رشد فزاینده به گونه ای بوده که از سال 2002 برای نخستین بار تعداد مشترکین موبایل از تعداد مشترکین تلفن ثابت در سطح جهانی فراتر رفت و موبایل به صورت یک تکنولوژی غالب درآمد. در اوایل دهه 90 موبایل یک تکنولوژی نادر، کمیاب و پر هزینه بود اما در سال‌های بعدی با ورود انبوه به بازار، تعداد آن در سطح جهان به سرعت افزایش یافت به طوری که این روز‌ها سخن 3 میلیارد موبایل در جهان بر سر زبان‌هاست (لینگ و دونر (2009)، نقل شده در موسوی (1390, ص. 86)).

پلانت (2001) و استینسون (2006) در مطالعات خود دریافتند که نگرش به موبایل به عنوان وسیله حفظ امنیت یک نگرش بسیار قوی و رایج است. در بسیاری از محیط‌های شهری انگیزه اصلی زنان و دختران در خرید موبایل احساس امنیت بیشتر است (موسوی, 1390).

به  عقیده گسلر، نگاه افراد به موبایل در ابتدا یک نگاه ابزاری است. نگاه ابزاری به موبایل یعنی اینکه دلایل اولیه افراد برای خرید موبایل را رفع یکسری ضرورت‌ها و نیاز‌های جدی تشکیل می‌دهد. مثلا :برای با خبر بودن از افراد کهنسال یا مریض، فرزندان دبستانی و… در نتیجه، کاربرد موبایل  نیز در انسان‌ها از کاربرد ابزاری و برای رفع یکسری نیاز خاص شروع می‌شود، اما با گذشت زمان کارکرد موبایل متنوع و گسترده می‌شود و از آن برای اهداف مختلف و در موقعیت‌های مختلف اجتماعی استفاده می‌کنند (موسوی, 1390)). در کاربرد ابزاری مکالمه‌ها کوتاه، ضروری، فاقد بار عاطفی و مربوط به کار و نیاز‌های فوری فرد است، اما در کاربرد اجتماعی، عاطفی و یا فرهنگی مکالمه‌ها و پیامک‌ها از حالت خشک و کوتاه وکاری بیرون آمده، ادبیات کلامی ‌مشروح و ماهرانه تری شکل گرفته و به وفور از واژگان و جملات زیبا استفاده می‌شود (موسوی, 1390)).

“به عقیده گسلر، نگاه افراد به موبایل در ابتدا یک نگاه ابزاری است. نگاه ابزاری به موبایل یعنی اینکه دلایل اولیه افراد برای خرید موبایل را رفع یکسری ضرورت‌ها و نیاز‌های جدی تشکیل می‌دهد. مثلا برای با خبر بودن از افراد کهنسال یا مریض، فرزندان دبستانی و… در نتیجه، کاربرد موبایل  نیز در انسان‌ها از کاربرد ابزاری و برای رفع یکسری نیاز خاص شروع می‌شود، اما با گذشت زمان کارکرد موبایل متنوع و گسترده می‌شود.”

نومو فوبیا یا بی‌موبایلی‌هراسی

همگام با توسعه علم و فناوری و در اثر نو آوری‌ها و تکنیک‌های نوین، محصولات و کالاهایی وارد زندگی بشر شده اند که کارکرد‌های دوگانه ای در حیات فردی، شخصیتی و شناختی انسان داشته اند، بلاشک این یکی از ویژگی‌های جهان مدرن است که محصولاتی را به بازار عرضه می‌کند که هرچند هدف آن آرامش انسان و کاهش رنج و مرارت‌های روحی و جسمی ‌اوست، اما در عمل مشکلات نوینی را هم برای وی به ارمغان می‌آورد (عسکری, دلاور, & فرهنگی, 1396).

محققان در یافته اند که یکی از جدیدترین انواع ترس که مربوط به اواسط دهه دوم قرن 21 میلادی بوده و در حال شکل گیری و ازدیاد است، ترس از دست دادن ارتباط و تماس از طریق تلفن همراه است. امروزه بیش از 50 میلیون نفر در سراسر دنیا از پدیده ای به نام بی موبایل هراسی رنج می‌برند (عسکری, دلاور, & فرهنگی, 1396).

کالین لیندزی استاد روزنامه نگاری در دانشگاه ایلینوئیز از این ترس با عنوان نومو فوبیا یاد می‌کند، او اظهار می‌دارد فرد مبتلا به اختلال مذکور از این واقعه که اگر تلفنش به هنگام گفت و گو با دوستان و نزدیکان قطع شود و یا تماس خود را از دست بدهد و یا زمانی که باطری آن تمام شده یا رو به اتمام باشد بیش از حد مضطرب می‌شود این ترس همچنین می‌تواند ناشی از مفقود شدن تلفن همراه باشد که غالبا با حس ناکامی ‌شدیدی در فرد توام است (عسکری, دلاور, & فرهنگی, 1396).

در روزگار کنونی جایگاه این ابزار و محصولات جدید به گونه ای رشد یافته است که دیگر زندگی بدون آن قابل تصور نیست، این این ابزار نه تنها به عنوان یک وسیله ارتباطی عادی، بلکه ابزاری برای انجام اموری نظیر ارتباط با شبکه‌های اجتماعی گوناگون مانند فیسبوک، اینستاگرام، توئیتر و به طور کلی اینترنت و نیز وسیله ای برای برنامه ریزی روزانه، تعیین ساعت، استفاده از مکان یاب، گوش دادن به موسیقی، مشاهده تلوزیون، عکاسی، محاسبه نرخ ارز و سهام بورس و… استفاده می‌شود (عسکری, دلاور, & فرهنگی, 1396).

نتیجه گیری

در عصر حاضر شاهد برجسته شدن حضور افراد در فضای مجازی و دور شدن آن‌ها از فضای واقعی هستیم عواملی مانند ویژگی شخصیتی افراد، خود اظهاری و خود افشایی، رهایی از حس تنهایی، ارضای حس کنجکاوی و تعامل با دیگران افراد را به استفاده از این فضا سوق می‌دهد در این بین وجود تکنولوژی تلفن همراه تاثیری زیادی در حضور پر رنگ افراد دارد زیرا این وسیله سبک و در اندازه ای کوچک که حمل آن را راحت کرده است به طوری که افراد در هر مکان و هر زمانی می‌توانند از آن استفاده کنند و محدودیت زمان و مکان را از بین ببرند و اتصال خود را با دنیای مجازی برقرار کنند و هنگامی ‌که در حال انجام دادن کار‌های روزانه هستند از این وسیله و کارکرد‌های آن استفاده کنند.

این وسیله به قدری برای افراد مهم است که آن را عضو جدیدی از بدن تعبیر می‌کنند به گونه ای که به جز لاینفک زندگی افراد تبدیل شده است  و یک پدیده ای به نام  نوموفوبیا یا بی موبایل هراسی ایجاد  شده است. به هر روی علت  اهمیت این وسیله  می‌تواند عللی مانند حس امنیت، کاربرد ابزاری، همرنگ جماعت شدن و… باشد اما  علت  تمایل به زندگی در فضای مجازی که با استفاده از این وسیله امکان حضور درآن ایجاد می‌شود می‌تواند علت اصلی استفاده ی اکثر کاربران  از این تکنولوژی باشد.

منابع

حسین پور, ج., & عرب مومنی, ع. (1396). تاثیر شبکه‌های مجازی بر هویت نهاد خانواده. فصلنامه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی , 41.

در تاج, ف., رجبیان ده زیره, م., فتح اللهی, ف., & در تاج, ف. (1397). رابطه میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی با احساس تنهایی و خیانت زناشویی در دانشجویان. فصلنامه روان شناسی تربیتی, 120.

عسکری, س., دلاور, ع., & فرهنگی, ع. (1396). بررسی رابطه میان الگوی مصرف موبایل و احساس بی موبایل هراسی در میان کاربران تلفن همراه کلان شهر تهران. فصنامه علمی‌پژوهشی ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی, 199.

عیدی زاده, ر., & احمدی بلوطکی, م. (1396). رابطه تکنولوژی با سبک زندگی دانشجویان رشته‌های علوم اجتماعی دانشگاه ازاد اسلامی‌واحد علوم تحقیقات تهران. مطالعات جامعه شناسی, 126-127.

محمد رضوی, س., کیانپور, م., & آقا بابایی, ا. (1396). زنان و تجربه ی احساسات مجازی. فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده, 64.

موسوی, س. (1390). بررسی نگرش به تلفن همراه در بانوان ساکن تهران. مطالعات زنان, 86.

«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| افراد سرشناس یا عادی که تصاویر خصوصی خود را در معرض دید عموم می‌گذارند، از عواقب این کار خود اطلاع کامل و دقیقی ندارند.

به اشتراک گذاشتن عکس‌های خصوصی و یا انتشار عکس‌های خانوادگی و شخصی که در مکان‌های گوناگون و با پوشش‌های مختلف گرفته شده اند، یکی از معضلات نوپدید استفاده از فن آوری‌های نوین و گوشی‌های هوشمند است که متاسفانه بعد از افزایش ضریب نفوذ استفاده از گوشی‌های هوشمند در جامعه، به شدت در حال گسترش و توسعه است (رودبنه، ۱۳۹۴).

عکس‌هایی که تا چند سال قبل در آلبوم‌های برچسب دار نگهداری می‌شدند و یا بعد از ظهور عکاسی دیجیتال در رایانه‌های شخصی در فولدار‌های رمز دار و مخفی نگهداری می‌شدند، در حال حاضر در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شوند. درواقع امروزه به مدد اپلیکشن‌ها و برنامه‌هایی نظیر اینستاگرام، تلگرام، واتس آپ و… بسیاری از افراد به ویژه دختران و بانوان جوان بدون در نظر گرفتن موقعیت خانوادگی و ملاحظات فرهنگی، اخلاقی اقدام به اشتراک گذاری عکس‌های شخصی و خانوادگی و حتی خصوصی می‌کنند که این عمل به هیچ عنوان با معیارهای اخلاقی و عرف جامعه سنخیت ندارد (رودبنه، ۱۳۹۴). حال در این مقاله قصد داریم دلایل و عواملی که باعث این امر می‌شود را بیابیم و راجبع به نتایج و عواقب آن بحث کنیم.

پیش از آنکه به دلایل این امر بپردازیم ابتدا باید تعریفی درست از حریم خصوصی ارائه دهیم. حریم خصوصی چیست؟

اگر بخواهیم حریم خصوصی را تعریف کنیم، می‌شود گفت در میان تمام موارد حقوق بشر، تعریف حریم خصوصی، از بقیه دشوارتر و به شدت، به فرهنگ و زمینه‌های اجتماعی و محیطی که در آن یک شخص زندگی می‌کند، وابسته است. عدم وجود یک تعریف کامل، نشان از کم اهمیتی این موضوع نیست؛ بلکه نشان از گستردگی آن است (منافی و رضایت پور، ۱۳۹۶). تا آنجا که نویسنده ای اعلام می‌کند که 《تمامی‌موارد حقوق بشر، جنبه‌ها و ابعادی از حریم خصوصی هستند》. در تعاریف دیگری، حریم خصوصی را محرمانگی یعنی حق پنهان ساختن بعضی امور از دیگران، حق گمنام ماندن و حمایت از کرامت انسان دانسته اند. این تعریف درواقع می‌گوید هر شخص آزاد است که انتخاب کند مردم چه چیزی را درباره او بدانند و چه چیزی را نه (منافی و رضایت پور، ۱۳۹۶).

دلایل

بعضی از افراد مدعی هستند که بیشتر جنبه سرگرمی‌ این کار برایشان مطرح است و از این اشتراک گذاری منظور خاصی ندارند، ولی دلایل فراوانی در گسترش این پدیده در جامعه مطرح است.

کمبود تفریح و سرگرمی ‌در جامعه، ارزانی و آسانی اجرا، قابلیت اجرا در هر زمان و هر مکان، عدم نیاز به تخصص یا دانش خاص، تقلید از دیگران، خودنمایی، عقده گشایی، عدم آگاهی از تبعات منفی آن و … را می‌توان برخی از دلایل عمده رغبت جوانان یا حتی میانسالان به این امر برشمرد (رودبنه، ۱۳۹۴).

میل به محبوبیت و خودشیفتگی یکی از دلایل دیگر این امر است. یک کارشناس ارشد روانشناسی با اشاره به پژوهش‌های انجام شده اظهار کرد: پژوهش‌ها نشان می‌دهد شبکه‌های اجتماعی بهشت افرادی است که دچار اختلال شخصیت خودشیفتگی هستند یا حداقل میل زیاد به محبوبیت دارند؛ زیرا آنها می‌توانند بدون داشتن روابط دوستانه واقعی، تعداد زیادی رابطه تخیلی برای خود دست و پا کنند؛ بنابراین شبکه‌های اجتماعی مجازی توهم محبوبیت را صرفا براساس کمیت تعداد دوستان برای فرد به وجود می‌آورد (انتخاب، ۱۳۹۸).

در بین کسانی که عکس‌های خصوصی خود را به اشتراک می‌گذارند عکس‌های دو نفره، صمیمی ‌و عاشقانه زوج‌های جوان نیز زیاد به چشم میخورد. جالب است بدانید هنگامی‌ که دو نفر در رسانه‌های اجتماعی مدام از خوشمزگی‌هایشان تعریف می‌کنند، به یکدیگر ابراز عشق می‌کنند و تصاویری از خودشان پخش می‌کنند که فعالیتهای جالب و رمانتیک شان را نشان می‌دهد، می‌خواهند دیگران را متقاعد کنند که در یک رابطه سالم و شاد هستند و درواقع می‌خواهند خودشان هم باور کنند که در یک رابطه شاد و سالم هستند. این زوج‌ها ممکن است به بیماری‌های روحی و روانی مبتلا باشند. زندگی عاطفی این افراد متزلزل است و آنها مدام به دنبال اثبات رابطه شان هستند (رضاجو، 1397).

پروفسور حسین باهر، استاد دانشگاه، پژوهشگر و رفتارشناس برجسته با اشاره به اینکه افراد سرشناس یا عادی که تصاویر خصوصی خود را در معرض دید عموم می‌گذارند، از عواقب این کار خود اطلاع کامل و دقیقی ندارند، گفت: دلایل فردی و شخصی چنین رفتارهایی را می‌توان در خود کم بینی و عقده‌های حقارت دوران کودکی افرادی دانست که عکس‌های شخصی و خصوصی خود، همسر و خانواده شان را در فضای مجازی با دیگران به اشتراک می‌گذارند (دولتشاهی، ۱۳۹۶).

حجت الاسلام  والمسلمین جلال نوری، پژوهشگر مذهبی و کارشناس رسانه در این باره می‌گوید: جامعه ایرانی‌ به دلیل اینکه با شیب تندی از سنت به مدرنیته وارد شده است، عطش ویژه ای به جاذبه‌های بصری دیجیتال دارد و ما بی آنکه از سواد و فرهنگ این فناوری دیجیتال آگاه باشیم داریم از آن استفاده می‌کنیم.

از سویی ما نیز جامعه ای جوان داریم که کنجکاو است و افزون بر این، ساختار جامعه ایرانی، یعنی شخصیت فکری و فرهنگی جامعه ایرانی نیز کنجکاو است (دولتشاهی، 1396). وقتی همه این‌ها را در کنار هم قرار می‌دهیم، می‌بینیم که هم زمان با استفاده از این فناوری، دستگاه‌های فرهنگی و رسانه‌های عمومی‌ موظف بوده اند فرهنگ استفاده از دنیای دیجیتال و فضای مجازی را آموزش دهند تا هم عامه و هم چهره‌های سرشناس جامعه یاد بگیرند که باید هنگام انتشار یک عکس، فیلم یا مطلب در فضای مجازی این را در نظر بگیرند که هم ما نباید حریم عمومی ‌را نقض کنیم و هم دیگران نباید حریم خصوصی ما را بشکنند (دولتشاهی، 1396).

تبعات و عواقب

شاید در ابتدا به اشتراک گذاشتن عکس‌ها در فضای مجازی بی خطر به نظر برسد، اما محققان بر این باورند که این کار ممکن است اطلاعات حساس و محرمانه شخصی و شغلی اشخاص را در اختیار افراد سودجو قرار دهد. تقریبا تمام گوشی‌های هوشمند قابلیت تعیین موقعیت جغرافیایی افراد را با استفاده از فرآیندی به نام برچسب زنی جغرافیایی یا ژئوتگینگ که اطلاعات مکانی را از ماهواره‌ها می‌گیرد، دارند. با روشن گذاشتن سرویس موقعیت مکانی گوشی همراه هوشمند، این اطلاعات به صورت خودکار به عکس‌ها افزوده می‌شود و با به اشتراک گذاشتن این تصاویر، موقعیت مکانی فرد قابل ردیابی خواهد بود؛ تنها کافی است فرد سودجو از قسمت preview سیستم عامل مک، برای دسترسی به مختصات جی پی اس عکس‌های منتشر شده در فضای مجازی استفاده کند (گرداب، 1395).

“شاید در ابتدا به اشتراک گذاشتن عکس‌ها در فضای مجازی بی خطر به نظر برسد، اما محققان بر این باورند که این کار ممکن است اطلاعات حساس و محرمانه شخصی و شغلی اشخاص را در اختیار افراد سودجو قرار دهد. تقریبا تمام گوشی‌های هوشمند قابلیت تعیین موقعیت جغرافیایی افراد را با استفاده از فرآیندی به نام برچسب زنی جغرافیایی یا ژئوتگینگ که اطلاعات مکانی را از ماهواره‌ها می‌گیرد، دارند.“

امروزه در فضای مجازی متاسفانه دوست خانوادگی، دوست اجتماعی، دوست مجازی، همکار اداری، جمع خودمانی، بچه‌های گروه و افرادی از این دست، جای محارم و دوستان حقیقی و صمیمی ‌را گرفته‌اند و افراد گاهی اوقات بدون درنظر گرفتن عواقب و خطرات محیطی و بدون داشتن کمترین شناخت و آگاهی از طرف مقابل به تبادل محرمانه ترین و خصوصی ترین اطلاعات و تصاویر زندگی شان با این افراد می‌کنند که ماحصل آن در بسیاری موارد هتک حرمت، سوء استفاده و اخاذی و در مواردی برباد رفتن آبروی خانوادگی و اجتماعی خواهد بود (رودبنه، 1394).

یکی دیگر از تبعات منفی این امر، سرقت اموال کاربران اینستاگرام از طریق گوشی هوشمند است. امکان تعیین موقعیت جغرافیایی افراد از طریق عکس‌های منتشر شده در فضای مجازی، برای مجرمان فرصتی را فراهم می‌کند تا قربانیان خود را از این طریق شناسایی کرده و اموال آنها را سرقت کنند. به عنوان مثال، فردی در ایالات متحده متهم به سرقت از ۳۳ قربانی از طریق عکس‌های منتشر شده آنها در اینستاگرام شده است (گرداب، 1395). او از مختصات جی پی اس عکس‌ها به منظور ردیابی محل سکونت قربانیان استفاده کرد و در فرصت مناسب وسایل الکترونیکی، کیف پول و دیگر لوازم آنها را به سرقت برد. علاوه بر اطلاعات شخصی، اطلاعات شغلی افراد نیز با به اشتراک گذاشتن عکس در فضای مجازی در خطر لو رفتن قرار می‌گیرد. مثلا: اگر افراد عکس‌های مسافرت کاری خود را منتشر کنند احتمال درز اطلاعات کاری آنها وجود دارد (گرداب، 1395).

نتیجه گیری

حفظ حریم خصوصی افراد در شبکه‌های اجتماعی یکی از مهارتهای مهمی ‌است که کاربران باید از آن آگاه باشند. بعضی از افراد بدون هیچگونه توجهی اطلاعات و داده‌های شخصی خود را به اشتراک می‌گذارند. حتی شناختن دوستان و فالورها هم دلیل خوبی برای این بی دقتی‌ها نیست، زیرا عواقبی در پی دارد که گاه جبران ناپذیر است (منافی و رضایت پور، 1396).

همانطور که روز به روز استفاده از شبکه‌های اجتماعی از قبیل  فیس بوک، اینستاگرام و تلگرام بیشتر و بیشتر می‌شود، حفظ حریم خصوصی نیز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. عضویت در شبکه‌های اجتماعی در مواردی منجر به مشکلاتی شده است. کم نیستند افرادی که از برچسب خوردن عکس‌هایشان توسط دیگران و یا دیده شدن عکس‌های خصوصی شان توسط دوستان نه چندان صمیمی‌ شاکی اند (منافی و رضایت پور، 1396).

توصیه ای که در اینجا می‌‌توان کرد این است که اطلاعات غیر ضروری را حذف کنید، حریم خصوصی و امنیتی خود را تنظیم کنید. بهتر است که کاربران شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام صفحه‌های شخصی خود را خصوصی کرده و اطلاعات خود را فقط در معرض دید خانواده و دوستان واقعی خود قرار دهند. بهتر است  که درخواست دوستی افراد ناشناس را رد کنند و به یاد داشته باشند که هیچ چیز هرگز از روی اینترنت پاک نخواهد شد (منافی و رضایت پور، 1396).

منابع

پایگاه خبری_تحلیلی لاهیجان و رودبنه، (1394). حریم خصوصی در دنیای مجازی چندان هم خصوصی نیست، 21اردیبهشت1398،http://www.lahidjan.com

پایگاه خبری تحلیلی انتخاب، (1398). 10علت گرایش به شبکه‌های اجتماعی مجازی. 20 اردیبهشت 1398،http://www.entekhab.ir

پایگاه رسانه ای گرداب، (1395). عواقب به اشتراک گذاشتن تصاویر شخصی با استفاده از گوشی‌های هوشمند. 21 اردیبهشت 1398،http://gerdab.ir

دولتشاهی، ا.(1396). رو کم کنی مجازی با عکس خصوصی. 21اردیبهشت 1398،http://www.irna.ir

رضاجو، ب. (1397). چرا زوج‌هایی که ارتباط  عاطفی خود را به اشتراک می‌گذارند موفق نیستند؟ Http://chetor.ir

منافی، س & رضایت پور، ز. (1396). حفظ حریم خصوصی در شبکه‌های اجتماعی. 20 اردیبهشت 1398، http://ceop.ir

«باشگاه شما»، جایی است که دانشجویان، نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی در آن، مقالات خود را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. شما هم می‌توانید با ارسال مقالات علمی‌ژورنالیستی، بعد از ارزیابی توسط هیئت تحریریه باشگاه اندیشه، مقالات خود را منتشر کنید. دسترسی به سایر مقالاتِ «باشگاه شما».

| اینستاگرام برای اینکه شرکت‌ها بتوانند کسب و کارهای خود را هرچه بیشتر در این پلتفرم گسترده کنند، امکاناتی را برای آنها در نظر می‌گیرد که مجانی نیستند.

اینستاگرام به‌عنوان اپلیکیشن تبادل عکس و فیلم، که اکنون بر روی گوشی‌های هوشمند بسیاری از افراد نصب شده است پدیده ای است که زندگی اکثر افراد را تحت تاثیر قرار داده و بسیاری افراد، بسیاری از کارها در زندگی روزمره شان را فقط جهت به اشتراک گذاشتن در این فضا انجام می‌دهند. به عبارت دیگر می‌توان گفت اینستاگرام زندگی بسیاری افراد را تسخیر کرده است.

گزارش شده است که این برنامه بصورت ماهانه، 80 میلیون کاربر فعال دارد و همچنین کاربرانش 40 میلیون پست را به‌صورت روزانه آپلود می‌کنند (پی سی ورد, 2013).

به گفته رسانه‌های ایران، از جمعیت ۷۸ میلیونی این کشور، ۴۰ میلیون نفر از اینترنت استفاده می‌کنند که چهل درصد آنها بین ۲۰ تا ۲۹ سال دارند (بی بی سی, 1394).

چیزی که این مقاله کوتاه سعی در بررسی/مطالعه آن دارد : اینستاگرام به عنوان یک صنعت و نحوه درامدزایی آن است.

اینکه اگر تمام امکاناتی که ما در اینستاگرام داریم و از آنها استفاده می‌کنیم رایگان است، پس چطور سازندگان این برنامه‌ها یا خریداران آنها صاحب سود و سرمایه می‌شوند؟

تاریخچه

برای پاسخ به این سوالات ابتدا تاریخچه ای از شکل گیری این اپلیکیشن ارائه می‌شود:

در ماه مارس سال ۲۰۱۰ در سان فرانسیسکو هنگامی‌که کوین سیستروم و میشل برزیل برروی  HTML5کار می‌کردند، ایده‌ای خلق شد که دنیایی عکس و عکاسی را متحول کرد. واژه اینستاگرام ترکیبی از دو واژه  Instant Camera  و Telegram  به معنی پیام‌ رسانی فوری از راه عکس و دوربین است.

نخستین نسخه اینستاگرام در اکتبر ۲۰۱۰ راه‌ اندازی شد. این سرویس به سرعت محبوبیت کسب کرد و به بیش از ۱۰۰ میلیون کاربر تا آوریل ۲۰۱۲ و ۳۰۰ میلیون کاربر تا دسامبر ۲۰۱۴ رسید. بنابر ادعای شریل سند برگ، عضو ارشد هیئت مدیره شرکت فیس بوک، بیش از ۲۵ میلیون شرکت اقتصادی در اینستاگرام صفحه مخصوص به خود را دارند که از این میان، 2 میلیون اکانت متعلق به بازاریابان آنلاین است (ویکی پدیا, 2019).

اما اتفاق بزرگ، خرید یک میلیارد دلاری اینستاگرام توسط فیسبوک، ارزشی برای این سایتِ دو ساله ایجاد کرد که بیش از ارزش روزنامه نیویورک ‌تایمز با ۱۶۱ سال قدمت بوده است. بر اساس تحیقات ارزش گذاری، ارزش نیویورک تایمز معادل ۹۴۶ میلیون دلار است (رسانه های اجتماعی, 1391).

اینستاگرام ابزاری برای به اشتراک گذاشتن تصاویر و ویدئو‌ها است. این خصیصه، این برنامه را کاملا متمایز می‌کند به این صورت که افراد در زنذگی روزمره و دیجیتال امروزی کمتر می‌شنوند، لمس می‌کنند، می‌بویند و کمتر از همه حس‌های خود استفاده می‌کنند، بیشتر تمایل به دیدن دارند . هرچه رسانه‌های ما ارتقا می‌یابند به لحاظ بصری است و ساخت این اپلیکیشن انقلابی بود در فضای مجازی. این برنامه در ابتدای امر فقط مختص به سیستم عامل ios بود و بعدها سیستم عامل اندروید نیز از آن بهره مند شد و این به معنای کاربران بیشتر برای این اپلیکیشن است.

البته یکی از عوامل موفقیت در اینستاگرام را می‌توان رشد سریع موبایل دانست. در ابتدای خرید اینستاگرام عیبی که به فیسبوک گرفته شده بود نداشتن امکانات خوب موبایلی برای فیسبوک بوده است. دراوریل 2017 اینستاگرام 600 میلیون کاربر فعال روزانه دارد که 80 درصد این کاربران خارج از امریکا دردیگر کشورها هستند (فالوجت, 1398).

اینستاگرام به مثابه صنعت

صنعت رسانه به معنای تجاری سازی رسانه است . یعنی رسانه به مانند بازاری می‌شود برای فروش محصول و درامد داشتن یا سود دراوردن از آن. اینستاگرام یکی از ابزارها برای حضور در فضای مجازیست که خود تبدیل به صنعت شده است و سالانه مقدار زیادی سود دهی دارد.

اکثرا بدلیل اینکه تمام اتفاقاتی که در این چنین برنامه‌ها می‌افتد مثل عضویت و استفاده رایگان از آن، درباره شان نظر مثبتی دارند و با این رویکرد وارد این برنامه‌ها خواهند شد که حضور موثر در فضای مجازی داشته باشند، غافل از اینکه اینستاگرام ابزاری خوب برای معرفی بهترین لباس‌ها، برند‌ها، خوراکی‌ها و… است و دقیقا همان کاری را با ما انجام می‌دهد که تلویزیون و رادیو روزانه انجام می‌دهند، اما به صورت نا آشکار!

اینستاگرام چگونه درامدزایی می‌کند؟

در سال 2013 فیسبوک با هوشمندی مالی خود این برنامه را به قیمت گزافی از سازندگان آن خرید و حالا با این برنامه چندین برابر قیمت خریدش در حال سود کردن است. و این در حالی است که تا 2013 سازندگان آن هیچ درآمدی از برنامه ای که ساخته بودند نداشتند (فیداوت, 2019).

اینستاگرام قسمت عمده ای از درامدش را از طریق تبلیغ کردن بدست می‌آورد. شما حتما در بعضی موارد پست‌های «تبلیغ شده» (sponsored) را در قسمت‌هایی از اینستاگرام خود از جمله صفحه اصلی یا صفحه جستجوی خود می‌بینید، حتی اگر شما دنبال کننده آن شرکت که مسئول گذاشتن آن پست بوده، نباشید.

شرکت‌ها برای اینکه بتوانند پست‌های تبلیغی را در صفحه  اصلی یا جستجوی مخاطبان این برنامه قرار بدهند، پول پرداخت می‌کنند تا بتوانند محصولات خود یا کسب و کار خودشان را بصورت کلی توسعه و ارتقا دهند (تک بومرز, 2017).

در این برنامه بخشی تحت عنوان «جستجو» یا همان “explore” وجود دارد که شما به قصد جستجوی مخاطب یا صفحه ی دلخواهتان وارد آن می‌شوید، اما قبل از اینکه بتوانید جستجو کنید با انبوهی از تصاویر مواجه می‌شوید که از صفحات مختلف کنار هم جمع شده اند .

این عکسها چگونه در کنار هم قرار گرفته اند؟ این تصاویر بر پایه ی چه الگوریتمی ‌برای شما انتخاب شده است؟

خود اینستاگرام به این پرسش ما این گونه پاسخ می‌دهد که:

سیستم (یا بهتر است بگوییم ابر سیستم‌های اینستاگرام) متوجه می‌شوند چه چیز‌هایی برای شما جذاب و به شما مرتبط هستند. آنها از اینکه شما چه فعالیتی در این فضا انجام می‌دهید با خبر هستند. مثلا چه کاری در واتساپ یا فیس بوک انجام می‌دهید یا با چه کسانی صحبت می‌کنید (چون تمام این برنامه‌ها به یکدیگر مربوط اند یا به عبارتی همه در زیر پرچم فیسبوک هستند ). آنها حتی از این برنامه‌ها فراتر نیز می‌روند. سایت‌ها و اینکه چه چیزی جستجو می‌کنید یا چه برنامه‌های دیگری را روی گوشی‌های هوشمند خود نصب می‌کنید، آنها از تمام این اطلاعات با خبرند و از این اطلاعات برای نشان دادن تصاویر در بخش جستجوی اینستاگرام استفاده می‌کنند.

“اینستاگرام قسمت عمده ای از درامدش را از طریق تبلیغ کردن بدست می‌آورد. شما حتما در بعضی موارد پست‌های «تبلیغ شده» (sponsored) را در قسمت‌هایی از اینستاگرام خود از جمله صفحه اصلی یا صفحه جستجوی خود می‌بینید، حتی اگر شما دنبال کننده آن شرکت که مسئول گذاشتن آن پست بوده، نباشید.“

و این به معنای این نیست که آن‌ها تمام اطلاعات شخصی شما را در اختیار آن شرکت‌ها قرار می‌دهند، پس باید از امنیتی که اینستاگرام به مخاطبان خود می‌دهد مطمئن باشیم. اما یک سری اطلاعات کلی از جمله سن، جنسیت، محل زندگی، علاقمند بودن به چه چیزهایی را به شرکت‌ها و کسب و کارها می‌دهند .

این اطلاعات با توجه به اینکه اهداف شرکت‌ها چیستند و اینکه خودشان ویژگی‌های مخاطبان دلخواهشان را مشخص می‌کنند به آنها داده می‌شوند و در نهایت با داده‌هایی که اینستاگرام به آنها می‌دهد تطابق پیدا خواهد کرد (سایت رسمی اینستاگرام, 2018).

اما مسئله ای که مطرح خواهد شد این است که تمام این رد و بدل‌ها قائدتا به‌صورت رایگان نخواهد بود. و این یکی از منابع مالی اینستاگرام است. دادن اطلاعات برای جذب مخاطب خاص تبلیغات شرکت‌ها.

همانطور که گفته شد اینستاگرام هیچ درامد خاصی تا سال 2013 نداشته است، زمانی که فیس بوک آن را خریداری کرد، درآمد سازی اینستاگرام از راه تبلیغات شروع شد و بصورت خیلی جدی افزایش پیدا کرد، آنها پست‌های تبلیغاتی را دقیقا مانند فیسبوک در اینستاگرام در سال 2013 با هدف قرار دادن کاربران آمریکایی در ماه نوامبر سال 2013 و کاربران بریتانیایی در سپتامبر 2014، ایجاد کردند.  بعد از آن هیچ توقفی در خلق پست‌های تبلیغاتی وجود نداشته است. بسیاری از ویژگی‌های جدید معرفی شدند، بسیاری از ویژگی‌ها، کپی شده و تبلیغات در بسیاری از جوانب گنجانده شد. مثل استوری‌ها، پیام دادن از طریق این برنامه (direct)، پست‌هایی که دارای چند عکس و ویدئو هستند، برنامه زنده (لایو)، حتی قابلیت خرید از اینستاگرام که باعث می‌شوند این برنامه شما را از نیاز به سایر اپلیکیشن‌ها حفظ کند و یک تنه کار همه را انجام دهد (فید اوت, 2019)  .

اتفاقی که در این پلتفرم برای تبلیغات و درامد می‌افتد این است که ما با حجم عظیمی ‌از تصاویر مواجه هستیم که برای قرارگیری در ان صفحه نیازی به پرداخت پول نداشته اند، اما در بین همان پست‌هایی که پولی برای تبلیغ خود پرداخت نکرده بودند ما پست‌هایی را احتمالا خواهیم دید که برند‌های مشهوری هستند و پول بسیار زیادی را به اینستاگرام بابت پشتیبانی از خودشان پرداخت می‌کنند. درواقع ما فکر می‌کنیم که صرفا بر اساس علایق مان پست‌هایی را می‌بینیم درصورتی که این الگوریتم خود باعث ایجاد این رویکرد خواهد شد که «اینستاگرام هیچ تبلیغی ندارد» و همین ترفند باعث گم شدن این تبلیغات و اقبال بیشتر سمت این برنامه به علت عدم وجود تبلیغات می‌شود  (شاه قاسمی‌،گفتگوی شخصی،1398).

برندها برای قراردادن پست‌های سفارشی و استوری‌های خود بر روی صفحه جستجوی کاربران که با هدف تبلیغ محصولات یا بطور کلی تجارتشان انجام می‌شود، پول پرداخت می‌کنند. به طور مثال این گونه استوری‌های اسپانسر شده به صورت تصادفی، لابه لای استوری‌هایی که دوستانتان پست کرده اند، به شما نشان داده می‌شوند.

به بیان ساده تر اینستاگرام برای اینکه شرکت‌ها بتوانند کسب و کارهای خود را هرچه بیشتر در این پلتفرم گسترده کنند، امکاناتی را برای آنها در نظر می‌گیرد که مجانی نیستند. کسب و کارها و برندهایی که می‌خواهند مشتریان بالقوه خود را میان این دو میلیارد کاربر پیدا کنند و یا آنها را از وجود خود مطلع کنند، احتیاج دارند همه جا حضور داشته باشند. هزینه این کار جایی است که اینستاگرام از طریق آن بدنبال کسب درآمد است (فالورهات, 1398) .

در کل اتفاقی که در این برنامه افتاده و زندگی جهانیان را تحت تاثیر قرار داده بسیار اعجاب برانگیز است. سکوهای جدید برای درامد زایی، مخاطبانی که روز به روزبیشتر غرق در این فضا می‌شوند، تغییر مناسبات زندگی افراد ريال شغل و درامد زایی آنها، همه و همه بوسیله ی صنایع رسانه ای میسر شده است و این نشان دهنده ی قدرت عظیم رسانه‌ها در تسخیر تمام زندگی افراد است.

منابع

Bibliography

followerhot. (1398, اردیبهشت).  https://blog.followerhot.com/where-is-instagram-revenue/

بی بی سی. (1394, خرداد 18).  http://www.bbc.com/persian/iran/2015/06/150608_iran_instagram_khomeyni_account

پی سی ورد. (2013, ژانویه 20).  https://www.pcworld.com/article/2025801/facebooks-instagram-says-it-has-90-million-monthly-active-users.html

تک بومرز. (2017, ژانویه 17).  https://techboomers.com/how-does-instagram-make-money

رسانه‌های اجتماعی. (1391, آذر 18).  http://socialmedia.ir/social-networks/instagram-history.html

سایت رسمی‌اینستاگرام. (2018).  https://help.instagram.com/537518769659039

 https://www.followjet.com/%D8%AF%D8%B1%D8%A2%D9%85%D8%AF-%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D8%AC%D8%A7%D8%B3%D8%AA/

فالورهات. (1398, اردیبهشت).  from https://blog.followerhot.com/where-is-instagram-revenue/

فید اوت. (2019, مارچ 28).  https://www.feedough.com/how-does-instagram-make-money-instagram-revenue-model/

فیداوت. (2019, مارچ 28). https://www.feedough.com/how-does-instagram-make-money-instagram-revenue-model/

ویکی پدیا. (2019, آوریل 17).  https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%85